Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тили тўғрисида»ги қонуни қабул қилинганига ҳам 30 йил тўляпти. Бу вақт ичида мамлакатимиз ҳаётида нималар ўзгармади дейсиз. Бироқ давлат тили масаласида фақатгина 21 октябрни байрам қилиш, сана арафасида тилимизни асраш тўғрисида мақолалар, кўрсатувлар тайёрлашдан у ёғига ўтолмаётганимиз боис соҳада муаммолар тўпланиб бормоқда.
Ажнабий пешлавҳа харидорни кўпайтиради(ми?)
Минг афсуски, бугун шаҳарларимиз, туман марказлари, ҳатто олис қишлоқларда ҳам соф ўзбекча ёзувлар битилган пешлавҳалар камаймоқда. Борларида ҳам кўпинча имло, грамматика қоидалари қўпол равишда бузишган, бир-биридан «антиқа» — «Ати-бати», «Оho ho», «Onetco», «Карабас барабас» каби номланган дўконлару ошхоналар, кўнгилочар масканлар, маиший шохобчалари бугун она диёримизда сизу бизга хизмат кўрсатмоқда.
Баъзан бу сўзлар қайси тилдан олинганини билмаганимиз учун талаффуз қилишга ҳам қийналади киши. Шу боис бундай номлар хаёлдан тез кўтарилади.
Ҳолбуки, ушбу сўзларнинг ўзбек тилида муқобил вариантлари бор. Бироқ ўзгаларга «ҳавас» устун келиб, чет тилидаги сўзларни афзал билмоқдамиз. Натижада она тилимизга ҳурматсизлик ҳар қадамда учраётир. Хусусан, бир гўзаллик салони пештахтасига «Beаuty salon», «Салон красоти» сўзлари ёзилган. Бироқ унда «Гўзаллик салони» деган атамамиз борлиги мутлақо унутилган. Ёки «Мир ковров» сўзидан кўра, «Гиламлар олами» дейилгани харидорларни кўпроқ жалб этмайдими? «Минутка» номидан «Дақиқа» сўзи чиройлироқ янграган бўларди.
Кўчаларимиздаги бундай ноўрин жумлаларни санайверсак, адо бўлмайди. Ачинарлиси, жаргон сўзлар кундалик сўзлашувимизга суқилиб кирмоқда. Хусусан, «Cалон красотига боришим керак», «Учебный центрга қатнаяпман», «заказ бериб келдим» сингари.
Иброҳим ЙЎЛДОШЕВ, филология фанлар доктори, профессор:
— Тилга эътиборсизлик – бу оғриқли масала. Унга ечим топилмаса, саводсизлик, тилни билмаслик фожиаси давом этаверади. Қўрқоқлигимиз, бепарволигимиз сабаб ҳамон давлат тилига эътибор суст. Ҳамон ҳукуматнинг айрим қарор, фармонлари матни рус тилида. Нима сабабдан? Ўзлигини англамаганлар шунгача олиб келди. Яқинда Россияда бўлдим. У ерда турли давлатлардан борганлар Россия тарихи бўйича рус тилида имтиҳон топширишди. Хўш, нима учун? Негаки, у ерда тил тарғиботи йўлга қўйилган. Бизда вазият қандай? Афсуски, бунинг акси. Куни кеча нотариусга борган эдим. Бир жумлада олтита хато. Нима учун хатолар билан ёздинг, десам «Бизга бўлаверади», дейди. Қаранг, қилмишидан бироз бўлса-да, уялмаяпти. Чунки ўтган вақт давомида имловий хатоларга йўл қўйилса , бирор ким текширмади, уларга чора кўрилмади . Ким нимани хоҳласа, қайси сўзни қандай ишлатса, ишлатаверди. Натижада мана шундай ҳолга тушдик. Она тилимизга масъулиятсизмиз. Махсус комиссиялар тузиш керак. Кўчаларга чиқсангиз, Ўзбекистондами ёки чет элда юрибсизми — билиб бўлмайди. Битта ўзбекча сўз ўқисангиз, ўнта ажнабий каломга дуч келасиз. Тилшунос бўлсам-да, кўчалардаги айрим ёзувларга тушунмай қоляпман.
Телевидение тарғибот воситаси бўлса…
Телевидениенинг таъсир доираси катта. У томошабинларга маънавият-маърифат улашиши билан ҳам аҳамиятли. Бироқ бир муаммо борки, унга кўз юмиб бўлмайди. Бу — айрим телеканал бошловчиларининг шевалардан фойдаланаётганию томошабинни ажнабий сўзлашишга ундаётганидир.
Хусусан, «Zo‘r tv» ҳамда «Milliy tv» телеканалларидаги кўрсатувлар кўп ҳолларда шевада эфирга узатилмоқда. Нега? Бундан кўзланган мақсад нима? Канал ижодкорлари бу билан аудиторияни кенгайтиришни режалаштирганми? Бироқ кексаларимиз «Коса тагида ним коса», дея бежизга айтишмайди. Чунки барча бир ёқадан бош чиқариб, она тилимизнинг равнақига таъсир қилаётган омилларга қарши курашаётган бир пайтда айрим телеканал мутасаддилари бепарволик билан « қадамташлаши»ни қандай тушуниш мумкин?
Феруза ЮСУПОВА, «Zo‘r tv» канали муҳаррири:
— Бошловчилардан адабий тил меъёрларига риоя қилиш талаб қилинади. Бироқ айрим ҳолларда мақсадимизга эриша олмаяпмиз. Бу эса кўплаб эътирозларга сабаб бўлмоқда. Ушбу камчиликларга барҳам бериш мақсадида бошловчиларимизни эфирда адабий тил қоидаларига риоя қилишга ўргатиш учун каналимиз мутахассислари ҳамда олий тоифали сухандонларни жалб қилган ҳолда ўқув-семинарлар ташкил этяпмиз. Бу эса камчиликларга барҳам беради, деган умиддамиз.
Айни масала юзасидан кўплаб танқидий чиқишларга қарамай, кўчалардаги ёзувларда хато ва ғализ жумлаларни хоҳлаганча топиш мумкин. Энг ачинарлиси, идоралараро расмий ёзишмаларда ҳам саводсизлик учраб туради. Олий маълумотли раҳбар, мутахассисларнинг давлат тилида равон ёза олмаслигини қандай изоҳлаш мумкин? Она тилига беҳурмат ходим Ватанга қандай хизмат қилсин?
Абдулҳай СОБИРОВ, Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети профессори, филология фанлари доктори:
— Дарҳақиқат, ёрлиқлар, реклама ва эълонлар матнидаги хатоликлар хусусида кўп гапиряпмиз. Аммо имловий хато билан ёзилган реклама мамлакат, миллат ва маданиятимизга доғ туширишини ҳамма ҳам англаб етавермаяпти. Агарда ўз вақтида тил билан боғлиқ камчиликларни бартараф этиб, керакли чора- тадбирларни кўрмас эканмиз, натижаси аянчли бўлиши муқаррар. Айниқса, бунда телевидение, радио ва газеталарни янада жонлантириш зарур. Чунки шу кетишда давом этсак, яна 50 йилдан сўнгги вазиятни тасаввур қилиш ҳам қўрқинчли.
Ривоят
Одам болалари бир тилда гаплашишган замонларда қуёшга қадар минора қуришга аҳд қилинибди. Барча бир ёқадан бош чиқариб, ишга киришди. Минора кун сари кўкка бўй чўзарди. Инсонларнинг қай даражада аҳил ва иноқ эканини билиш мақсадида Яратган уларнинг тилларини турфа хил қилиб қўйибди. Энди одамлар бир-бирларини тушуна олмасди. Тош олиб кел деса, сув ёки бошқа нарсаларни кўтариб боришарди. Бу эса улар ўртасида келишмовчилик чиқарибди. Шундай қилиб минора кўтарилмай, қурилиш тўхтабди. Одамлар эса турли томонларга тарқалиб кетишди.
Ривоятдан англашиладики, тил миллат, жамиятни боғлаб турувчи мустаҳкам занжир ва унинг ривожида тамал тоши. Шундай экан, ана шу занжирнинг ҳеч бир ҳалқаси занглашига йўл қўймаслигимиз зарур.
Хулоса…
Атоқли адибимиз Абдулла Қаҳҳор «Нега кўчада қоида бузган кишига ҳуштак чалинадию тил қонунларини бузганга ҳеч ким индамайди?» деган эди. Хўш, биз бугун нима учун жиммиз? Агарда уйимизни ноҳақ бузиб ташлашса, тегишли жойга шикоят қилиб, ҳақ-ҳуқуқимизни талаб қиламиз, ўзбек тилининг бошқа тиллар томонидан сиқиб чиқарилишига эса жимгина томошабин бўляпмиз. «Давлат тили ҳақида»ги қонуннинг 7-бандида «Давлат тили расмий амал қиладиган доираларда ўзбек адабий тилининг амалдаги илмий қоидалари ва нормаларига риоя этилади», деб қатъий белгилаб қўйилган. Шундай экан миллий тилдан фойдаланувчи доираларда тил меъёрлари бузилганда, остига қизил чизиқ тортиб тўхтатадиган, ўрни келганда, жавобгарликка тортадиган бўлимлар ташкил қилиш вақти етди. Зеро, она тилимизнинг бугунги мавқеи ҳам шуни талаб қилмоқда.
Муаллиф:Шоҳруҳ САИДОВ