Бошқа мавзулар“Аршин молчи” (“Аршин мал алан”) номли озарбайжон фильмини кўрмаганлар бўлмаса керак. Ушбу ажойиб кинокомедия ўзбек тилида ҳам кўп намойиш этилган ва анча шуҳратга эришган.
Шу фильмда айтиладиган бир гап ўзбеклар орасида ҳам иқтибос даражасида машҳур бўлиб кетган: “Иккита мулла, уч сўм пул, бир калла қанд”. Бу гап одатда тўй ўтказиш қийин эмаслигини тушунтириш учун ишлатилади.
Лекин, кузатишларим бўйича, таржимада бу гапдаги бир маъно нозиклиги тушиб қолган. Бунинг натижасида бу гапни ишлатадиганлар “бир калла қанд” қисмига келганда, “калла”ни қанднинг ўлчов бирлиги деб ўйлайди. “Бир калла қанд”, “уч калла қанд” дегандай.
Аслида эса “каллақанд” – бу қанднинг бир тури. Озарбайжонча – kəlləqənd (“кяллягянд” ўқилади), форсча “сарқанд”нинг таржимаси. Озарбайжон тўйларида каттакон тоғсифат қанд бўлаги тайёрланади – торт йўқ замонларда у ёшларнинг лабини шакартот қиладиган асосий ширинлик ҳисобланган, яъни келин-куёв торт ўрнига бир-бирига каллақанд едирган.
Бундай қанд тайёрлангач, майда бўлакларга бўлиниб, чой билан ичилган. У ҳозиргидай чой ичида эритилмай, тишлаб ейилган: қанддан битта тишлайсан – чойдан битта ҳўплайсан. Тартибли рафинад ва уни чой ёки қаҳва ичида эритиш кейинчалик Россиядан кириб келган одатлардир.
Каллақанд билан боғлиқ қизиқ бир нарса бор. Ҳофиз Шерозийнинг ушбу байтини билсангиз керак:
Агар он турки шерози ба даст орад дили моро,
Ба холи ҳундўяш бахшам Самарқанд-у Бухороро.
(Агар кўнглимни шод этса ўшал Шерозни жонони,
Қаро холига бахш этгум Самарқанд-у Бухорони).
Худди ҳозир ўтмишдаги баъзи фактлар ёқмаганида, уларни ўзгартиришга ҳаракат қилганимиздай, қадимда ҳам шунга ўхшаган кайфиятлар ҳукм сурган. Ҳофиздан сўнг асрлар ўтгач, Самарқанд ва Бухоро зиёлилари “Ҳофиз Самарқанд ва Бухородай гўзал шаҳарларни бунчалик паст баҳолаши мумкин эмас эди” деб, “асл” вариантни ўйлаб топишган. Уларнинг айтишича, Ҳофизнинг “оригинали” мана бундай бўлган эмиш:
Агар он турки шерози ба даст орад дили моро,
Ба холи ҳундўяш бахшам се сарқанд-у ду хурморо.
(Агар кўнглимни шод этса ўшал Шерозни жонони,
Қаро холига бахш этгум уч каллақанд-у икки хурмони).
Эльдар Асанов
