Иқтисодиёт луғати

ГАРОВ ШАҲОДАТНОМАСИ – савдо ва тижорат операцияларини амалга ошириш учун фойдаланиши мумкин бўлган мол-мулкни қарздор томонидан гаровга қўйилиши ҳақидаги кредит ҳужжатидир.

ГИПЕРИНФЛЯЦИЯ – ҳаддан ташқари инфляция, нарх-навонинг шиддат билан ўсиши, пул қадрининг ғоят тез пасайиши, пул топишга интилишнинг минимал даражага келиши билан ифодаланади. Г. шароитида нарх-навони мутлақо тартибга солиб бўлмайди.

Д
ДАВЛАТ БУЮРТМАСИ – давлат томонидан корхона ва ташкилотларга муайян маҳсулот турини тайёрлаш ва уни истеъмолчиларга етказиб бериш, ишлаб чиқариш, ноишлаб чиқариш ва илмий – тадқиқот характеридаги маълум ишларни бажариш учун бериладиган топшириқ.

ДАВЛАТ МУЛКИ – жамиятдаги мулкчилик шаклларидан бири. Давлат мулки икки йўл билан пайдо бўлади: 1) хусусий мол-мулкни миллийлаштириб давлат қўлига олиш; 2) давлат маблағлари ҳисобидан корхоналар қуриш.

ДАВЛАТ ТАСАРРУФИДАН ЧИқАРИШ – бу давлат мулкини мулкчиликнинг ҳар хил мулк шаклларига айлантириш демакдир.

ДАВЛАТ КОРХОНАЛАРИ – давлат мулки бўлган ва унинг назорати остида фаолият кўрсатувчи корхоналар ҳисобланади.

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ – давлат томонидан ўз функцияларини амалга ошириш учун сарфланадиган марказлаштирилган пул фондидир.

ДАВЛАТ ҚАРЗИ – давлатнинг ўз фуқаролари, корхона ва ташкилотлар, шунингдек хориж мамлакатларидан қарзи. Манбаига қараб ички ва ташқи ДҚ га бўлинади.

ДЕБИТОР – (лат.debitor-қарздор)- бирор идора, ташкилот ва шу кабилардан қарздор бўлган шахс ёки ташкилот.

ДЕБИТОРЛИК ҚАРЗИ – корхона, ташкилотларнинг жўнатган товари учун олиниши керак бўлган ҳақи ёки ҳали олинмаган товар учун тўланган пул.

ДЕВАЛЬВАЦИЯ – (лат.де-олд қўшимча, бу ўринда пасаймоқ маъносида ва лат. Valeo- қиймат)- мамлакат савдо тўлов балансининг кескин ёмонлашуви, валюта резервининг ҳолдан тойиши, халқаро валюта бозорида миллий валюта курсининг пасайиши билан боғлиқ ҳолда миллий пул бирлиги қийматининг расмий равишда пасайтирилиши.

ДЕМОНОПОЛИЗАЦИЯ – (лат. De-ажр атиш, бекор қилиш-олд қўшимчаси, юнон. mono- танҳо ва poleo-сотаман)-соғлом иқтисодий беллашувга йўл бериш мақсадида якка ҳоким корхоналар ва бирлашмалар ўрнига ўзаро рақобатлашувчи кўплаб корхоналарни тузиш. Д. икки йўл билан амалга оширилади : 1) йирик монопол мавқедаги бирлашмалар, компаниялар тарқатилиб, улардан мустақил корхоналар ажралиб чиқади ; 2) якка ҳоким корхона, бирлашма ёки компаниялар сақланган ҳолда улар билан рақобат қила оладиган корхона ёки бирлашмалар ташкил этилади.

ДЕКЛАРАЦИЯ – 1) ҳукумат, ташкилот, фирма номидан расмий эълон қилинган баёнот; асосий принципларни тантанали эълон қилиш; 2) божхонада Д.- қимматбаҳо буюмларни, маҳсулотларни чегарадан олиб чиқишда ва қимматбаҳо пакетларга, бандеролга қўшиб жўнатиладиган ҳужжат. Ушбу ҳужжатда пакет мазмуни, қиймати кўрсатилади: 4) солиқ Д.-даромаднинг миқдори, манбаи, мулк ҳажми ва бошқалар хусусида солиқ тўлаш учун ёзилган ариза.

ДЕМПИНГ – (инг.dumping-ташлаш)-бозорни эгаллаш ва ундан рақобатчиларни сиқиб чиқариш мақсадида маҳсулотларни сотув нархига нисбатан арзонга сотиш.

ДЕПОЗИТ – 1) банк ва ташкилотларга жойлаштирилган пул ва қимматбаҳо қоғозлар (акция, облигациялар); 2) қарздорнинг қарз берган ташкилотга суд маҳкамаси орқали ўтказган пул ёки қимматбаҳо қоғозлар миқдори.

ДЕФИЦИТ – камёб, ноёб, 1) бирор- бир нарсанинг етишмаслиги ; 2) сарф-харажатларнинг даромаддан ортиши, зарар.

ДЕФЛЯЦИЯ – (лат. deflatio-нуфламок)-инфляция даврида чиқарилган муомаладаги қоғоз пул миқдорини камайтириш. Давлат томонидан молия ва пул-кредит тадбирларини қўллаш орқали амалга оширилади.

ДЕҲҚОН ХЎЖАЛИГИ – оилавий мулкка асосланувчи, оила аъзолари ёки қариндошларнинг биргаликда меҳнати билан ер участкаларида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш ва сотишни амалга оширувчи юридик шахс мақомига эга бўлган товар хўжалигидир.

ДИВИДЕНД – акционер, акция эгасининг даромади ; акционерлик жамияти фойдасининг бир қисми.

ДИЛЕР – (dealer) -ўз ҳисобига биржа ёки савдо воситачилиги билан шуғулланувчи ишбилармон.

ДОТАЦИЯ – ташкилот, корхоналарга давлат томонидан бериладиган ёрдам пули, моддий ёрдам, қўшимча тўлов. Асосан зарарни қоплаш ва бошқа мақсадлар учун ишлатилади.

Е
ЕР РЕНТАСИ – бевосита қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилар томонидан яратилган маҳсулот (даромад)нинг ер эгалари томонидан ўзлаштириладиган қисми.

ЕРНИНГ БАҲОСИ – ер эгаси ердан олган даромадини бошқа йўл билан топиши учун зарур бўлган пул миқдори. Ернинг баҳоси рентанинг миқдорига тўғри пропорционал, ссуда фоизи даражасига тескари пропорционалдир.

Ж
ЖАМОА МУЛКИ – бойликни муайян мақсад йўлида айрим жамоаларга бирлашган кишилар томонидан биргаликда ўзлаштирилиши.

ЖАҲОН БОЗОРИ – халқаро меҳнат тақсимотига асосланувчи иқтисодий ҳамкорликни хилма-хил шакллари билан ўзаро боғланган мамлакатлар ўртасидаги мунтазам олди- сотди муносабатлари.

ЖАҲОН ВАЛЮТА ТИЗИМИ – жаҳон бозорининг ривожланиши асосида таркиб топган ва давлатлараро битимлар билан мустаҳкамланган халқаро пул-кредит муносабатлари.

ЖАҲОН ПУЛИ – халқаро миқёсида ҳамма учун қўлланиладиган умумий муомила ва тўлов воситаси, байналминал қиймат ифодаси. М: маълум мазмундаги олтин ёки халқаро миқёсда обрў-эътиборга эга бўлган миллий пул бирлиги.

И
ИЖАРА – (араб)-мустақил хўжалик юритиш ёки бошқа бирор фаолиятни амалга ошириш мақсадида ер, сув, корхона ва бошқа мулкка эгалик қилиш ҳамда вақтинча фойдаланиш учун тўланадиган муайян ҳақ. И. мулкка эгалик ҳуқуқини ўзгартирмайди.

ИЖАРА ШАРТНОМАСИ – ижарачи билан ижарага олувчи ўртасида томонларнинг тенг ҳуқуқлилиги асосида тузилган келишув, шартнома. ИШ қуйидагиларни кўзда тутади; 1) ижарага олинаётган мулк тизими ва қийматини; 2) ижара тўлови миқдорини; 3) ижара муддатини; 4) ижарага берилган мулкни таъмирлаш ва тўла тиклаш бўйича томонлар мажбуриятини; 5) мулкни шартномада келишилган ҳолда ижарачига етказишни.

ИЖТИМОИЙ ТЎЛОВЛАР – моддий жиҳатдан кам таъминланган мамлакат фуқароларига пул ёки натура шаклида ёрдам кўрсатиш шаклидаги тизим ҳисобланади.

ИЖТИМОИЙ СИЁСАТ – даромадларни тақсимлашда иқтисодиёт қатнашчилари ўртасида тенгсизлик натижасида вужудга келадиган зиддиятларни бартараф этишга қаратилган давлатнинг чора тадбирларидан иборат.
ИЖТИМОИЙ ИҚТИСОДИЙ ЭҲТИЁЖЛАР – кишиларнинг яшаши, меҳнат қилиши ва маълум иқтисодий мавқега эга бўлиши учун истеъмол этилиши зарур бўлган маҳсулотлар ва хизматлар мажмуидир. Бу фақат тирикчилик эҳтиёжи эмас, балки инсоннинг шахс сифатида камол топиш зарурати ҳамдир.

ИМПОРТ ОПЕРАЦИЯЛАРИ- маҳсулотни хорижий шериклардан сотиб олиш ва мамлакатга олиб кириш.

ИМПОРТ – (лат.importo-киритаман) – 1) мамлакат ичига фойдаланиш ёки сотиш учун четдан олиб келинган хорижий маҳсулотлар; 2) капитал И.- хориждан мамлакатга келаётган капитал (кредит, заём ва бошқа); 3) четдан олиб келинган маҳсулотларнинг умумий сони ва қиймати.

ИНВЕСТИЦИЯ – (нем.investitlion, лат. investere- кийинтирмоқ)-инвестор томонидан бирор бир фаолиятни амалга ошириш учун капитал маблағларни, сармояларни жорий қилиш, фойда олиш мақсадида сарф қилиш. И. мамлакат ичида (ички инвестиция) ва хорижий мамлакатларда (ташқи инвестиция) амалга оширилиши мумкин. Молия И.си- қимматбаҳо қоғозларни харид қилиш, пул маблағларини жамғариш ва бошқаларни, реал И.- моддий ишлаб чиқаришга сарфланган сармояларни ўз ичига олади.

ИНВЕСТОР – капитал маблағ сарфлаётган давлат, ташкилот, корхона ёки шахс.

ИНЖИНИРИНГ – тижорат кўринишида ҳар томонлама маслаҳатларини берувчи мустақил фаолият доираси. Бу фаолият ишлаб чиқаришнинг ўсишини, маҳсулотларни сотишни, объектларни қуриш ва улардан фойдаланиш жараёнини таъминлайди. Инжиниринг хизмати икки гуруҳга бўлинади : 1) ишлаб чиқариш жараёнини тайёрлаш; 2) ишлаб чиқариш ва маҳсулот сотиш жараёнини тўла таъминлаш.

ИНЖИНИРИНГ ФИРМАЛАРИ – ички ва халқаро бозорларда инжиниринг хизматини кўрсатиш бўйича ихтисослашган корхона, фирмалар. Бу фирмалар бир корхона, компания фаолияти билан чекланмайди. Улар турли тармоқларда хизмат кўрсатишлари, кўп таъминотчилар ва пудрат фирмалари билан алоқа қилишлари мумкин.

ИНТЕГРАЦИЯ – (лат.integer-бутун) мустақил хўжалик фаолиятининг миллий, минтақа ва халқаро миқёсда ўзаро қўшилиб яхлит хўжалик тизимини ташкил этиши.

ИНКАССАЦИЯ – турли тўлов хизматлари асосида банкдан нақд пул олиш.

ИНКАССАТОР – асосан муассасалардан ташқарида юриб пул йиғиш ва пул тўлашга вакил қилинган мансабдор шахс.

ИНКАССО – банк операциясининг бир тури, банкнинг турли ҳужжатлар орқали (вексель, чек ва бошқалар) мижозлар номидан ва улар ҳисобидан оладиган пули.

ИННОВАЦИЯ – янгиликни жорий қилиш, фан-техника ютуқларини бошқариш ва ташкил қилиш соҳасидаги янгиликлар мажмуи.

ИНФЛЯЦИЯ – 1) муомаладаги қоғоз пуллар миқдорини таклиф қилинган савдога чиқарилган товар нархларнинг йиғиндисидан кўпайиб кетиши; 2) қоғоз пулнинг жуда кўп чиқарилиши натижасида пулнинг қадрсизланиши. Бундай ҳолат хўжалик юритиш борасидаги қийинчиликларни бартараф қилиш даврида, маҳсулот ишлаб чиқариш камайган ҳолларда қўшимча пул чоп этиш натижасида юзага келади.

ИНФРАТУЗИЛМА – ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш шарт-шароитини таъминловчи тармоқлар мажмуи. Ишлаб чиқаришни энергия билан таъминлаш, транспорт, алоқа, информатика ва бошқалар ишлаб чиқариш И. ни ташкил қилади. Аҳолининг турмуш тарзини таъминловчи уй-жой, соғлиқни сақлаш муассасалари, ўқув юртлари, фан ва шу каби соҳалар ижтимоий И. ни ташкил қилади.

ИНҚИРОЗ – 1) тараққиётнинг орқага қайтиши, пасайиши, таназзули, регресс, тушкунлик; 2) тугаш, битиш. И. га учрамоқ (ёки юз тутмоқ), орқага кетмоқ, пасаймоқ, тушкунликка учрамоқ.

ИСЛОҲОТ – турли равишда ўтказилган ўзгариш: ислоҳ қилиш, реформа. Иқтисодий И.- иқтисодни инқироз ҳолатидан чиқариш борасида ўтказилган чора- тадбирлар.

ИСТЕЪМОЛ БОЗОРИ – аҳоли истеъмоли учун зарур бўлган товарлар ва хизматларнинг айирбошланиши.

ИСТЕЪМОЛ САВАТИ – муайян озиқ-овқат, саноат моллари ва хизматларнинг тирикчиликни таъминлаш учун етарли бўлган миқдори.

ИШЛАБ ЧИҚАРУВЧИ КУЧЛАР – ишчи кучи ёки бошқача айтганда, маълум малакага, тажрибага эга бўлган кишилар ҳамда ишлаб чиқариш воситаларидан ташкил топган.

ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МУНОСАБАТЛАРИ – ҳаётий неъматларнинг ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш жараёнида кишилар ўртасида пайдо бўладиган иқтисодий муносабатлардир.

ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИ – жамият ихтиёридаги барча ресурслардан фойдаланиб, жамият аъзолари учун зарур бўлган товар ва хизматларни яратиш.

ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ – товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва истеъмолчиларга етказиб беришда қилинадиган барча сарфлардан иборат.

ИШ ҲАҚИ – ишчи ва хизматчиларнинг меҳнати миқдори, сифати ва унумдорлигига қараб миллий маҳсулотдан олинадиган улушини пулдаги ифодасидир.

ИШ КУЧИНИНГ ХАЛҚАРО МИГРАЦИЯСИ – меҳнат ресурсларининг анча қўлай шароитда иш билан таъминланиши мақсадида бир мамлакатдан бошқасига кўчиб ўтишини билдиради.

ИШСИЗЛИК – аҳоли меҳнатга яроқли қисмининг ўзига иш топа олмай қолиши, меҳнат заҳира армиясига айланиши.

ИПОТЕКА – (юнон.hypotheke-гаров)- қарз, кредит олиш учун бирор-бир муайян кўчмас мулкни (ер, иморат ва ҳоказо) гаровга қўйиш.

ИҚТИСОДИЁТ – чекланган иқтисодий ресурслардан унумли фойдаланиб, инсонлар учун зарур бўлган ҳаётий воситаларни ишлаб чиқариш ва етказиб беришга қаратилган ва чамбарчас боғлиқликда амал қиладиган фаолиятлар бирлигидир.

ИҚТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ – кишилик жамияти ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш жараёнида вужудга келадиган иқтисодий муносабатларни ва уларга хос бўлган қонунларни ўрганадиган фан.

ИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ – ҳаётий неъматларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш соҳасидаги давлатнинг аниқ мақсадга йўналтирилган тадбирлари тизимидан иборат.

ИҚТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯЛАР – жамият иқтисодий ҳаётининг асосий ва энг умумий томонларини акс эттирувчи мантиқий тушунчалардир.

ИҚТИСОДИЙ ҚОНУНЛАР – иқтисодий жараёнлар ўртасидаги доимий такрорланиб турадиган, барқарор аниқ сабаб-оқибат алоқаларини, уларнинг боғлиқлигини ифодаловчи воқеа- ҳодисалар.
ИҚТИСОДИЙ РЕСУРСЛАР – табиий, инсоний, моддий, молиявий ва интеллектуал ресурслардан иборат.

ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИК – чекланган ресурслардан унумли фойдаланиб, товар ва хизматларга бўлган жамиятнинг чексиз талабини максимал қондиришдир.

ИҚТИСОДИЙ ЎСИШ – ялпи миллий маҳсулот (соф миллий маҳсулот, миллий даромад) йиллик миқдорини мутлоқ ўсишидир.

ИҚТИСОДИЁТНИ ТАРТИБЛАШ – бу давлатнинг ундаги турли бўғинлар, соҳа ва тармоқлар фаолиятининг бир-бирига боғланиши ва мос ҳолда ривожланиб бориши масаласида амалга оширадиган маъмурий ва иқтисодий чора-тадбирлари мажмуидан иборат.

ИҚТИСОДИЙ МАНФААТЛАР – бу кишиларни ҳаракатга келтирувчи, уларни ҳатти-ҳаракатини, интилишини, хулқ- атворини белгиловчи куч. Шахс, жамоа, давлат ва миллий манфаатлардан иборат.

ИЧКИ МИЛЛИЙ МАҲСУЛОТ – бир йил давомида мамлакатда юридик ва жисмоний шахслар томонидан ишлаб чиқарилган пировард маҳсулот ва хизматларнинг бозор баҳосидаги қиймати.

К
КАДАСТР – 1) жон бошидан олинадиган солиқ тўловчилар рўйхати; 2) вақти-вақтида ёки узлуксиз кузатиш натижасида тегишли объект хусусида структура, тузилма маълумотлар тўплами; масалан, сув кадастри-дарёлар, уларда ўтказилган текширишлар ҳақидаги маълумотлар тўплами; 3) кўчмас мулкни баҳолаш, уни рўйхатини юритиш билан шуғулланувчи давлат ташкилоти.

КАЛЬКУЛЯЦИЯ – маҳсулотнинг ўлчов бирлигини ёки бажарилган ишнинг таннархини ҳисоблаш.

КАПИТАЛ – (нем. Kapital- асосий мулк. лат.capitalis- энг муҳим, асосий бош)-бирор мақсадга йўналтирилишга мўлжалланган пул маблағи, бошлангич, доимий, ўзгарувчан, асосий ва айланма капитал каби турлари мавжуд. Бозор иқтисодиёти шароитида ташкилот, корхона, фирма ва бошқаларда устав К. заҳира К. акционерлик жамияти К. каби турлари мавжуд.

КАМОМАД – мол; пул ва шу кабиларнинг тегишли миқдоридан кам чиққан қисми.

КАРТЕЛЬ – (фр.cartel, итал.cartello carta-қоғоз, ҳужжат)- монополистик бирлашманинг бир кўриниши : йирик корхона эгаларининг бозорда танҳо ҳукмдорлик қилиш, кўп фойда олиш мақсадида тузган уюшмаси. Уюшмага кирувчилар маҳсулот ҳажми, нархи, ишчилар ёллаш шарти, патентлар айирбошлаш, бозорларни бўлиш, умумий маҳсулот ишлаб чиқаришдаги ҳар бир қатнашчининг квотаси ва шу кабилар бўйича келишиб олишлари. К.нинг бошқа уюшмалардан (концерн, трест) фарқи унга кирувчилар хўжалик юритиш мустақиллигини сақлаб қоладилар.

КАССА – 1) пул, қимматбаҳо қоғозлар сақланадиган пўлат сандиқ, қути, шкаф; 2) муассаса, корхоналарнинг пул қабул қилиш, пул бериш, билет сотиш ва шу кабилар билан иш юритувчи, муомала қилувчи бўлинмаси; 3) муассаса, корхона ва шу кабилардаги бор пул.

КВОТА – давлат ва халқаро ташкилотлар томонидан товарларни ишлаб чиқариш, уларни экспорт ва импорт қилиш юзасидан чекланишларни жорий этилиши. К. шартларини бузган мамлакат ёки корхона иқтисодий жиҳатдан жазоланади. К. ўрнатишдан мақсад бозордаги нарх-навони тартибга солиб туришдир.

КИЧИК БИЗНЕС – бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда ўзига мустақил майда корхоналарнинг даромад олиш мақсадида амалга оширадиган фаолияти.

КЛИРИНГ – (ингл.clearing. clear- тозалаш, равшанлаштириш)-ўзаро талаб ва мажбуриятларни ҳисобга олиб, амалга ошириладиган нақд пулсиз ҳисоб-китоб тизими. Мамлакат ичидаги К. банклар ўртасидаги тўловларни, нақд пулсиз ҳисоб-китобларни ўз ичига олади. Халқаро ҳисоб-китобларда К. келишувлар (клиринг келишувлари, валюта К.) кўринишида амалга оширилади. Давлатлараро ўзаро қарзларини тилла ва валютага ўтказмасдан савдо-сотиқ талабларига кўра амалга оширадилар. Масалан, пахта толаси ўрнига унинг қийматига тенг миқдорда машина, асбоб-ускуна олиш.

КОМПАНИОН – бирор мулкка биров билан биргаликда эга бўлган киши ёки ташкилот.

КОНВЕРЦИЯ – (лат.conversio-ўзгариш)- ҳарбий ишлаб чиқариш ва бошқа хил ҳарбий фаолият соҳаларининг тинчлик мақсадларига кўчирилиши.

КОНТРАКТ – (лат. contractus-битим, келишув) -мамлакатлар, фирма, корхона ва бошқалар ўртасида ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларни белгилаш, ўзгартириш ёки тўхтатиш тўғрисидаги икки томонлама ёзма келишув, шартнома.

КОНТРАКТАЦИЯ – 1) бирор нарсани муайян муддатга олиш ва маълум шароитда фойдаланиш учун тузилган шартнома; 2) тайёрлаш ташкилотлари билан ишлаб чиқарувчилар, деҳқончилик маҳсулотларини тайёрлаш юзасидан ҳар йили тузиладиган шартнома.

КОНТРАБАНДА – (итал.contrabando)-давлат чегарасидан моллар, қимматбаҳо буюмлар ва бошқа нарсаларни қонунга хилоф (яширинча) олиб ўтиш.

КОНСОРЦИУМ – (лат.consortium-ширкат, уюшма)-корхоналарнинг вақтинча ташкил этилган бирлашмалари, улар одатда молиявий ишлар юзасидан ташкил этилади. Унда давлат, банклар, молиявий муассасалар, йирик фирмалар эштирок этади.

КОНЦЕРН – (ингл.concern)-ишлаб чиқариш диверсификацияси асосида таркиб топадиган йирик, кўп тармоқли корпорация. Улар аста-секин саноат монополиясининг етакчи шаклига айланади.

КРЕДИТ – (лат. creditum-қарз)1) кирим-чиқим дафтарининг чиқимлари; 2) қарзга мол бериш, шунингдек, қарзга бериладиган мол, пул; 3) маълум харажатлар учун чиқариладиган пул, маблағ ; Давлат К.- давлатнинг заём облигациялари чиқариш йўли билан қарз олиши. Банк, суғурта уюшмалари ва аҳолининг барча табақалари кредитор бўлишлари мумкин. Банк К.- пул ссудаси кўринишидан юридик ва жисмоний шахсларга бериладиган қарз. Тижорат К.- бир тадбиркорнинг иккинчисига маҳсулотнинг пулини кейин тўлаш шарти билан сотиш. Халқаро К.- давлатлар ўртасида қарз олиш, қарз бериш муносабатлари.

КРЕДИТ КАРТОЧКАЛАРИ – кичик ўлчамдаги пластик ёки металл карточка кўринишидаги ҳужжат бўлиб, банкдаги ҳисоб соҳибининг шахсини тасдиқлайди ва унга нақд пуллар ёрдамисиз товар ва хизматларга ҳақ тўлаш ҳуқуқини беради.

КРЕДИТОР – қарзга маблағ берувчи томон.

КРИЗИС – (юнон. krisis-ҳал этиш, оқибат)- қ. Инқироз.

КЎП УКЛАДЛИ ИқТИСОД – турли мулк шакллари ва ҳар хил хўжалик турларининг яхлитлигидан ташкил топган иқтисодиёт.

Л
ЛИЗИНГ – асосий фондларни узоқ муддатга ижарага олиш. Янгиликларни, ишлаб чиқариш ва сотишни молия билан таъминлаш усули. Л. саноат корхоналарига бир йўла катта миқдорда пул сарф қилмасдан керакли маҳсулотларни олиш имконини беради. Л. икки кўринишда : молиявий ва тезкор бўлади. Молиявий Л. ижарага олинган фонднинг тўла қийматини ва ижарачи фойдасини қоплашни кўзда тутади. Тезкор Л.- амортизация давридан қисқа муддатга тузилган келишув.

ЛИМИТ – хўжалик фаолияти турли жиҳатлари миқдорининг чекланиши, фаолият доираси, чегарасининг белгиланиши. Л. давлат ёки йирик бирлашма томонидан ўз корхонаси учун ўрнатилади.

ЛИЦЕНЗИОН САВДО – халқаро савдода интеллектуал мулкни, технологияни, ихтиро ва патентларни олди-сотди қилишнинг асосий кўриниши.

ЛИЦЕНЗИЯ – (лат.licentia-эркинлик, ҳуқуқ)- рухсатнома; 1) чет мамлакатлардан мол келтириш ёки чет элга мол чиқариш учун давлат органлари томонидан бериладиган рухсатнома; 2) бирор нарсадан енгил шартлар билан ёки бепул фойдаланиш ҳуқуқи; 3) чегарадан мол чиқариш ёки мол киритишда бож тўловларини камайтириш. Патентланган Л.- рўйхатга олиниб, гувоҳнома берилган кашфиётдан фойдаланиш ҳуқуқини бошқаларга бериш.

М
МАКРОИҚТИСОДИЁТ – бу мамлакат миқёсида моддий ва номоддий ишлаб чиқариш соҳаларини бир бутун қилиб бирлаштирган миллий ва жаҳон хўжалиги даражасидаги иқтисодиётдир.

МАҲАЛЛИЙ БЮДЖЕТ -вилоят, шаҳар ва туманнинг кирим-чиқим (даромад ва харажат) молиявий ҳужжати.

МАКЛЕР – воситачи, даллол. Биржаларда олди-сотди келишувлар воситачиси.

МАРКАЗИЙ БАНК – пул, облигация эмиссияси (чиқарилиши) билан, шунингдек мамлакатнинг бутун банк тизимини бошқариш, назорат қилиш билан шуғулланади. Шунинг учун у «банклар банки» деб ном олган.

МАРКЕТИНГ – (инглизча market-бозор) ҳолатини ўрганиш, уни олдиндан баҳолаш орқали товарларни ишлаб чиқариш ва сотишни ташкил этиш ҳамда шу йўл орқали товарларни ишлаб чиқариш ва сотишни ташкил этиш, энг юқори фойда олишни таъминлаш. Махсус М. Дастурлари орқали амалга оширилиб, харидорларни ва рақобатчиларни ўрганиш асосида товарлар сифатини яхшилаш, нархини ўзгартириш, рекламани жойлаштириш, харидорларни қониқтирадиган товар ва хизматларни етказиб бериш каби чора-тадбирлар қўлланилади.

МЕНЕЖМЕНТ – (инлизча management) у ёки бу фаолият турини ташкил этиш ва раҳбарлик қилишни, иқтисодий, молияни ва бошқа инсон ҳаётидаги ишбилармонлик соҳасини ташкил қилиш ва бошқаришни билдиради.

МЕНЕЖЕР – ёлланма профессионал бошқарувчи; актив фаолият билан шуғулланувчи одам.

МЕҲНАТ – бу инсоннинг бирор бир мақсадга қаратилган онгли фаолият бўлиб, у орқали инсон ўзининг эҳтиёжларини қондириш учун табиат инъомларини ўзгартиради. Инсон меҳнати икки ёқлама характерга эга: а) КОНКРЕТ МЕҲНАТ- товарнинг истеъмол қийматини яратадиган, бирон бир аниқ кўринишга эга бўлган меҳнат тури тушунилади.б) АБСТРАКТ МЕҲНАТ- товар қийматини яратади. «Абстракт» (сўзи ўзбек тилида «мавҳум» деган маънони билдиради). Меҳнат аниқ шаклидан қатъий назар умуман сарфланган иш кучидир, жами ижтимоий меҳнат сарфидан иборат бўлади.

МЕҲНАТ БИРЖАСИ – ишчи, хизматчи ва иш берувчи ўртасидаги ишчи кучини сотиш ва сотиб олиш бўйича келишувни амалга оширишда мунтазам воситачи вазифасини ўтайдиган, ишсизлар ҳисобини юритадиган, уларни иш билан таъминлаш, қайта ўқитиш кабилар билан шуғулланувчи давлат муассасаси.

МИКРОИҚТИСОДИЁТ – корхона, фирмалар, яъни иқтисодиётни бирламчи, бошланғич бўғини ҳақидаги иқтисодиётдир. У чекланганлик, танлаш ва муқобил қиймат сингари тушунчалар билан, шунингдек ишлаб чиқариш ва истеъмоллар билан шуғулланади.

МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТ – бу барча ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш тармоқлари ва соҳаларини, функционал иқтисодиётни, кўплаб инфратузилмаларни ўз ичига қамраб олган яхлит иқтисодиётдир.

МИЛЛИЙ БОЙЛИК – инсоният жамияти тараққиёти томонидан яратилган ҳамда авлодлар томонидан жамғарилган моддий ва маънавий бойликлар, табиий ресурслардан иборат.

МИЛЛИЙ БОЗОР – муайян мамлакатнинг миллий чегараси доирасидаги олди-сотди муносабатлари. МБ ҳар қандай бозор каби турли моддий, маънавий ва интеллектуал товарларни айирбошлаш объектига айланади, ҳамда унда шу мамлакат товарлари билан биргаликда импорт қилинган товарлар ҳам қатнашади.

МИЛЛИЙ ВАЛЮТА – муайян мамлакатнинг пул бирлиги.

МИЛЛИЙ ДАРОМАД – муайян мамлакатда бир йилда моддий ишлаб чиқариш соҳалари томонидан янгитдан ҳосил қилинган қиймат ёки бошқача қилиб айтганда, ялпи ижтимоий маҳсулотнинг ишлаб чиқариш жараёнида сарф қилинган ишлаб чиқариш воситалари қиймати чегириб ташланганидан сўнг қолган қисми. МД моддий неъматлар ишлаб чиқариладиган шароитларда жонли меҳнат воситасида яратилиб, ҳам қиймат- пул, ҳам моддий- буюм шаклига эга бўлади.

МИЛЛИЙ ҲИСОБЛАР ТИЗИМИ – ялпи миллий маҳсулот, ички миллий маҳсулот ва миллий даромадни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, фойдаланишни қиймат шаклида ифодалайдиган ўзаро боғлиқ ҳисоблаш тизимидир.

МОЛИЯ – пул фондларининг шаклланиши, тақсимланиши ва фойдаланишини тартибга солиш билан вужудга келадиган муносабатлардир.

МОЛИЯ ТИЗИМИ – турли даражадаги молиявий муассасалар бўлиб, молиявий муносабатларга хизмат қилади.

МОЛИЯВИЙ ЛИЗИНГ – ижарага олинган асосий фондларнинг (машина, қурилма, асбоблар) тўла қийматини ҳамда ижарага берувчининг фойдасини тўлаш ҳақидаги келишув.

МОНОПОЛИЯ – 1) яккаҳокимлик; 2) ишлаб чиқаришни марказлаштириш оқибатида юзага келадиган катта бирлашма (картель, синдикат, трест, концерн, консорциум конглометрат ва шу кабилар). Ушбу бирлашма ўз ичига ишлаб чиқаришни, хизмат кўрсатишни, маҳсулот сотишнинг кўп қисмини мужассамлаштиради, шу соҳада ўзини ҳукмрон мавқеини ўрнатади.

МОНОПОЛИЯДАН ЧИҚАРИШ – давлат томонидан тармоқ бозорида рақобат муносабатларини ривожлантиришга кўмаклашувчи тартиб-қоидаларини жорий этилиши.

МУЛК – турли-туман объектларнинг муайян субъектга тааллуқли эканлигини англатади.

МУЛКЧИЛИК – кишилар ўртасида ишлаб чиқариш воситалари ва меҳнат натижаларини ўзлаштириш бўйича пайдо бўлган ва тарихан аниқ бир шаклда намоён бўлувчи иқтисодий муносабатлар. М.- нинг асосий бўғини ишлаб чиқариш воситаларига бўлган мулкчилик. У учта иқтисодий унсур яъни эгалик қилиш, фойдаланиш (ишлатиш) ва тасарруф этишни мужассамлаштиради.
• Эгалик қилиш – мулкка расмий ва ҳуқуқий эгалик қилишдир.
• Фойдаланиш (ишлатиш) – мулк бўлган бойликни иқтисодий фаолиятда қўллаб, хўжалик жараёнига киритиб, ундан натижа олиш.
• Тасарруф этиш- мулк бўлган бойлик тақдирини мустақил ҳал этиш.

МУЛКЧИЛИК ШАКЛЛАРИ – бу давлат, жамоа, хусусий ва аралаш мулклардир.

Н
НАРХ – баҳо – товар қийматининг пулда акс этиши, бозор иқтисодиётига асосланган жамият хўжалик механизмида амал қилувчи иқтисодий дастак. Н. фақат таннархга эмас, балки талаб ва таклиф, шунингдек товарнинг ижтимоий фойдалилиги, сифати ва бошқа товарлар ўрнини боса олиши, муомаладаги пулнинг харид қобилиятига ҳам боғлиқ.

НАФАҚА – ижтимоий мададга муҳтож барча кишиларнинг моддий таъминоти.

НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАР – бу фойда олишни ва уни иштирокчилар ўртасида тақсимлашни ўз олдига мақсад қилиб қўймаган муассасалардан иборат. М: жамоатчилик ёки диний ташкилотлар, хайрия фондлари ва ҳоказо.Одатда ихтиёрийлик асосида, ягона мақсад билан маънавий ва бошқа номоддий эҳтиёжларни қондириш мақсадида ташкил этилади.
О
ОБЛИГАЦИЯ – қимматбаҳо қоғознинг бир тури, қарз мажбурияти. қарз олган шахсни О.ни сотиб олган шахсга тўлаши лозим бўлган ёзиб қўйилган қийматга олдиндан белгиланган фоиз ҳисобидаги йиллик тўловининг миқдорини белгилаб беради. О.лар бўйича даромад ютуқлар кўринишида махсус тираж ўйинларида ёки купон кўринишида тўланиши мумкин.

П
ПАССИВ – бухгалтерияда баланснинг буромад, харажат, чиқим қисми; корхона, муассаса ва шу кабиларнинг мажбурият ва қарзлари мажмуи.

ПАТЕНТ – (лат. patens-гувоҳнома, ёрлиқ)- 1) хусусий тарзда тадбиркорликнинг бирор бир тури билан шуғулланишга рухсат берувчи гувоҳнома, тегишли ҳужжатлар асосида молия органлари томонидан берилади; 2) илмий кашфиёт ва ихтирога муаллифликни тасдиқловчи гувоҳнома. П. давлат томонидан патентлаштирилади.
ПОЛИС – (фр.police, итал, pollissa-тилхат)-шахсий ёки мулкий суғурта шартномаси тузилгани ва унинг шартлари ҳақидаги ҳужжат.

ПУЛ – (фр.protectionnisme, лат.protection-ҳимоя) ҳамма товарлар ва хизматлар айирбошланадиган, умумий эквивалент бўлган махсус товар, бозор иқтисодиётининг асосий воситаси.

ПУЛ ТИЗИМИ – товар муомиласининг ривожланишининг натижаси бўлиб, давлатлар томонидан қонунчилик асосида мамлакатда пул муомаласини ташкил этиш.

ПУЛ МУОМАЛАСИ – нақд пул бўлиб, товарлар айланиши ва нотоварлар ҳаракати, тўлов ва ҳисоблар учун хизмат қилади. Айнан бир жараёнинг доимо бир хилда такрорланишидир.

ПЕНСИЯ – фуқаролар кексалик ёшига етганда ёки меҳнат қилиш қобилиятини йўқотган тақдирда, оладиган пул таъминоти.

ПРИВАТИЗАЦИЯ – қ. хусусийлаштириш.

ПРОТЕКЦИОНИЗМ – миллий иқтисодиётни бошқа давлатлар билан бўладиган рақобатдан божхона тўсиқларини жорий қилиш, мамлакатга чет эл товарлари, хизмат турлари ва капиталларини кириб келишини чеклаш йўли билан ҳимоя қилиш ва сақлашга йўналтирилган.

Р
РАҚОБАТ – 1) басма-басликка беллашув 2) бирор-бир соҳада энг юқори натижага эришиш борасида олиб борилган кураш., 3) юқори фойда олиш мақсадида маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш учун ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги кураш; хўжалик юритувчи шахсларнинг бозорда ўз маҳсулотини айнан шундай маҳсулотлар сотиш шартларига таъсир қилиш мақсадидаги беллашуви. Рақобат икки кўринишда: а) тармоқлараро; б) тармоқ ичида кўринишларда бўлади. Тармоқлараро Р.- турли йўналишларда маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг капиталини энг қулай жойлаштириш, кўп фойда олиш учун олиб борган кураши. Тармоқ ичидаги Р.- бир хил кўринишда маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг бозор учун, маҳсулотни фойдали, қулай сотиш учун олиб борган кураши. Ҳалол Р- бозордаги курашда қабул қилинган қонун-қоида,, ҳаммага маъқул усулларга асосланади. /ирром Р ўз ичига қуйидаги характерли белгиларни олади: 1) рақиб ҳақида нотўғри ва ноаниқ маълумотлар тарқатиш; 2) маҳсулотнинг сифати, ишлаб чиқарилган жойи хусусида истеъмолчини алдаш, уни адаштириш; 3) рақибнинг маҳсулот белгисидан, номидан нотўғри фойдаланиш; 4) паст сифатли маҳсулотларни реклама қилиш; 5) рақиб маҳсулотининг сифати тўғрисида асоссиз маълумот тарқатиш ва ҳ.к.
РЕГИОНАЛ БОЗОР – маълум ҳудуд доирасида товарларни олди-сотти қилиш муносабатлари. Р.Б. бир мамлакат доирасидаги регионлар ўртасида ёки бир неча чегарадош мамлакатлар ўртасидаги меҳнат тақсимотининг, бинобарин, ишлаб чиқаришни ихтисослашувининг махсулидир.

РЕКЛАМА – (фр.reclame)-товар ёки кўрсатиладиган хизмат тўғрисидаги холис ахборот, уларни кўпроқ сотиш мақсадида харидорларга уларнинг хоссалари, афзалликлари ва сотиб олиш шартларини етказиш. Р. махсус фирмалар орқали амалга оширилади ва юқори даромад манбаи ҳисобланади.

РЕНТАБЕЛЛИК- (нем.rentabel-фойдали, даромадли)-фойда олиш даражаси. Р. маълум давр мобайнида олинган фойда миқдорининг шу даврда сарфланган асосий ишлаб чиқариш фондлари ва оборот воситалари қиймати йиғиндисига ёки маҳсулотнинг ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари- таннархга нисбати сифатида фоизларда ҳисобланади.

РЕСТРИКЦИЯ – ишлаб чиқарувчи томонидан маҳсулотнинг нархларини ошириш, кўп фойда олиш мақсадида ишлаб чиқаришни, олди-сотдини, экспортни чеклаш.

С
САВДО АГЕНТИ – бир ёки бир қанча корхоналар товарларини шартнома асосида сотадиган вакил.

САВДО УЙИ – савдо корхонасининг махсус тури, ихтисослашган ёки сертармоқ бўлади. Ихтисослашган СУ айрим товарлар билан, масалан, уст кийим, оёқ кийими, газлама ва ҳоказолар билан универсал (сертармоқ) СУ ҳар хил товарлар билан савдо қилади.

САЛЬДО – (итал.saldo-ҳисоб.қолдиқ)- қолдиқ, маълум бир муддатда кирим ва чиқим орасида вужудга келган фарқ; бухгалтерияда- дебет ва кредит, умумий актив ва пассив ўртасидаги тафовут, фарқ; халқаро савдода- экспорт ҳамда импорт ўртасидаги фарқ.

САНАЦИЯ – давлат ёки йирик банк ёрдамида катта корхона ва фирмалар синишининг олдини олиш чора-тадбирлари.

СЛИП – биржа фаолиятида акцияга қўшиб жўнатиладиган ҳужжат (сертификат). Ушбу ҳужжатда акцияга тегишли тор доирадаги баъзи маълумотлар (циркуляцияга рухсат олинган, акция конкурент томонга тегишли эмас ва бошқалар) келтирилган бўлади.
СЕРТИФИКАТ – (фр.certifikat-тасдиқлайман, гувоҳлик бераман) – бу гувоҳлик берувчи ҳужжатдир. М : аудитор сертификати- эълон қилинган фирма балансининг тўғрилигини тасдиқловчи ҳужжат. Суғурта сертификати- бу суғурта шартномасининг шартлари қайд этилган ҳужжат. Акционерлик сертификати- бу ўз эгасининг жамият (компания) капиталининг бир қисмига эгалигини тасдиқловчи ҳужжат. Ташқи иқтисодий алоқаларда товар сифати гувоҳномаси ва ҳ.к.

СОЛИҚЛАР – давлатнинг корхоналар, ташкилотлар ва аҳолидан ундирадиган пул маблағлари, миллий даромадни иқтисодий ва ижтимоий тараққиёт вазифаларига мувофиқ тақсимлаш ва қайта тақсимлашни таъминловчи молия механизмининг муҳим воситаларидан бири, давлат томонидан тартибга солинади.

СОФ ФОЙДА – корхона молиявий фаолияти натижасида кўрилган даромаддан маҳсулот таннархи ва солиқлар ҳисобланганидан сўнг корхона ихтиёрида қолдирилган фойда.

СОФ МИЛЛИЙ МАҲСУЛОТ – (СММ) -ялпи миллий маҳсулотдан амортизация ажратмалари суммасини чегириб ташлангандан қолган қиймат суммаси.

СПОНСОР – (ингл.sponsor)-биронта тадбир ёки фаолиятни амалга оширишда молиявий ёрдам кўрсатувчи пулдор, обрў-эътиборли шахс, фирма, корпорация, ташкилот ва бошқалар.

СУПЕРМАРКЕТ – харидорнинг ўз-ўзига хизмат қилишига асосланган кенг тармоқли магазин. С. товарларнинг ҳамма турлари билан, жумладан, импорт товарлар билан савдо қилади, харидорларга бепул маслаҳатлар беради, товарларни буюртма асосида харидор манзилига етказиб беради, бошқа товарларни сотиб олишга кўмаклашади ва бошқа шунга ўхшаш хизматларни кўрсатади.

СУЗИБ ЮРУВЧИ ИНФЛЯЦИЯ – бунда нархлар тез ўса бошлайди, йилига 10 фоиз атрофида ўсиши кузатилади.

СТАГФЛЯЦИЯ – (лат.stagno-«ҳаракатни сўндираман» ва inflatio-«шишмоқ», «пуфланган») – иқтисодий танглик билан инфляциянинг биргаликда юз беришидир.

СТАГНАЦИЯ – иқтисодиётни турғунлик ҳолига тушиб қолишидир.

Т
ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР УЧУН ТЎЛОВ – ер, сув, қазилма бойликларидан фойдаланганлик учун корхона даромадидан давлат бюджетига тўланадиган тўлов, жорий нормативлар бўйича белгиланади. Ушбу маблағлар, биринчи навбатда, табиат муҳофазаси тадбирларига сарфланади.

ТАДБИРКОРЛИК – амалда қабул қилинган қонунлар доирасида корхона, фирма ташкил қилиш, фойда олиш мақсадида маҳсулот ишлаб чиқариш (ёки хизмат кўрсатиш) билан шуғулланувчи фаолият. Тадбиркорлик фаолияти бир ёки бир неча хусусий ва ҳуқуқий шахслар мулкларини ёки қарзга олган мулк, тўлов воситаларини ишга солиш орқали амалга оширилади. Ўзбекистонда тадбиркорлик фаолиятининг соҳиблари: 1) республика фуқаролари; 2) бир гуруҳ фуқаролар (меҳнат жамоалари ва бошқалар); 3) чет эллик фуқаролар ёки хусусий шахслар; 4) республика фуқароси бўлмаган шахслар (ўз ваколатлари доирасида); 5) қўшма мулк эгалари.

ТАДБИРКОР – иқтисодий ресурсларини бир-бирига қўшилишини таъминлайдиган ташкилотчи, янгиликка интилувчи, ташаббускор, иқтисодий ва бошқа хавфдан, жавобгарликдан қўрқмайдиган кишилар. Бундай хислатлар тадбиркорлик қобилияти деб юритилади.

ТАЛАБ – маълум вақтда нархларнинг маълум даражасида сотиб олиш мумкин бўлган товарлар хизматлар миқдоридир.Талаб пул билан таъминланган эҳтиёждир.

ТАЛАБ ҚОНУНИ – маҳсулот нархи билан сотиб олинаётган товар миқдори ўртасида бўладиган тескари ёки қарама – қарши боғлиқликнинг мавжудлигидир.

ТАКЛИФ – ишлаб чиқарувчилар маълум вақт ичида ишлаб чиқаришга қодир бўлган нархнинг ҳар бир даражасида бозорга сотишга чиқарадиган маҳсулотлар миқдоридир.

ТАКЛИФ ҚОНУНИ – нарх билан сотишга чиқарилаётган товарлар ўртасидаги бевосита яъни тўғридан-тўғри боғлиқликдир.

ТАКЛИФ ЭГИЛУВЧАНЛИГИ – нарх ўзгаришига нисбатан таклифнинг ортиб бориши.

ТАРИФ СЕТКАСИ – иш тоифалари нисбатига қараб иш ҳақи тўлаш.

ТАРИФ СТАВКАСИ – тегишли иш тоифасига эга бўлган ишчининг меҳнатига тўланадиган ҳақ миқдорини белгилаб беради.

ТЕНДЕР – бирор бир ишни амалга ошириш учун эълон қилинган танлов. Харидор ёки буюртмачи энг аввало танлов эълон қилиб, танлов шартлари билан таништиради. Танловда иштирок этиш ниятини билдирган фирмалар, корхона ва ташкилотлар ўз таклифларини – тендерларни буюртмачига кўриб чиқиш учун юборишади.

ТОВАР ХЎЖАЛИГИ – (бозор) бу товар ишлаб чиқаришга асосланган ва бозор орқали ишлаб чиқариш билан истеъмол ўртасидаги ўзаро алоқадорликни таъминловчи, иқтисодиётни ташкил қилишнинг ижтимоий шаклидир.

ТОВАР – бозордаги олди-сотти орқали айирбошланадиган меҳнат маҳсули. Т. ўзини ишлаб чиқарувчиларининг эмас, балки бозорда сотиш орқали бошқаларнинг талаб-эҳтиёжини қондириш учун яратилади. Т. истеъмол қиймати- бу унинг кишиларнинг бирон-бир эҳтиёжларини қондириш хусусиятидир, алмашув қиймати эса унинг бошқа бир товарга алмашина олиш хусусияти, қиймат хусусиятидир.

ТОВАР БЕЛГИСИ – муайян фирма товарларига қўйиладиган белги. ТБ (савдо маркаси) фақат маълум фирмага тегишли бўлади ва уни бошқа фирмалар ўз товарларига қўяолмайдилар.

ТОВАР БИРЖАСИ – бир ёки бир неча хил товар билан улгуржи савдо-сотиқни амалга оширувчи тижорат корхонаси, бозор иқтисодиёти инфраструктурасининг ажралмас қисми бўлиб, корхона ва ташкилотлар ўртасидаги олди-сотти алоқаларини олиб боради. ТБ икки гуруҳга бўлинади :1) очиқ биржа, бунда унинг аъзолари билан бир қаторда бошқа тадбиркорлар ҳам савдо қила олади ; 2) ёпиқ биржа, бунда фақат биржа аъзоларигина битимлар тузиш ҳуқуқига эга бўладилар.

ТОВАРЛАШГАН ХИЗМАТ – товар сифатида олди-сотти қилинувчи хизматлар, яъни пулли хизматлардир.

ТУРМУШ ДАРАЖАСИ – одатда аҳоли истеъмол қиладиган ҳаётий неъматларнинг миқдори ва сифатига асосланади. Бу моддий неъматлар таркиби жуда ҳам хилма-хил. ТД кўрсаткичлари яхлит тизими шакланган бўлиб, унга туғилиш, ўлиш ва бошқа демографик кўрсаткичлар, ҳаётнинг санитария-гигиена шарт-шароитлари, озиқ-овқат товарларини истеъмол қилиш даражаси, соғлиқни сақлаш, таълим, маданият, иш билан бандлик, меҳнат шароити, аҳолининг даромадлари ва харажатлари, нарх- наво даражаси, транспорт воситалари, дам олишни ташкил этилиши, ижтимоий таъминланганлиги, инсон эркинлиги каби кўрсаткич билан белгиланади.

У
УЛГУРЖИ БАҲО – корхоналар ёки мол етказиб берувчиларнинг катта миқдордаги ўз маҳсулотини бошқа корхона ёки ташкилотга кўтарасига сотадиган баҳолари.

УСТАМА – 1) пул ҳисобида маош устига қўшиб бериладиган қўшимча; 2) қўшимча равишда, такроран, яна; 3) маҳсулотнинг ишлаб чиқарилиши билан боғлиқ бўлмаган, фақат уни тарқатиш билан боғлиқ бўлган, қўшимча равишда сарфланадиган (меҳнат, харажат ва шу кабилар).

УСЛУБИЯТ – иқтисодий жараёнларни илмий билишнинг тамойиллари, қонун-қоидалари, ҳодисалари тизимидир.

УКЛАД- иқтисодий фаолият юритишнинг муайян шакли бўлиб, мулкчиликнинг бирор бир шаклига асосланади, ўзига хос иқтисодий муносабатлар, қонун-қоидалар амал қиладиган хўжалик типидир. М: майда товар хўжалиги.

УЧЁТ – ҳисоблашиш, руйхатга олиш йўли билан нарсаларнинг борлигини аниқлаш ; ҳисоб-китоб.

Ф
ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИ – мустақил хўжалик юритиш субъекти. Алоҳида шахс, оила ёки бир гуруҳ фуқаролар томонидан ердан фойдаланиб, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш, уларни қайта ишлаш ва сотишга асосланади. Ф.Х. эркин тадбиркорликнинг бир кўриниши бўлиб, даромад олиш мақсадида тузилади.

ФЕРМЕР – қишлоқ хўжалик корхонасининг эгаси. Мустақил иш юритувчи -тадбиркор.

ФИРМА – инглизча (firm , firm’s Ftrade name) сўзларидан олинган бўлиб, тижорат мақсадларини кўзловчи корхона, компания ва бошқа хўжалик ташкилоти деган маънони англатади.

ФОЙДА – 1) бирор кимса ёки нарса учун бўладиган наф, манфаат; 2) даромаднинг харажатга нисбатан фарқидан ташкил топган сумма, маблағ , даромад; 3) қарзга берилган пулдан фойдаланилганлиги учун қарздордан қарз берувчи (кредитор) оладиган қўшимча пул, ҳақ.
ФОНД – давлат, корхона, фирмаларнинг бирор-бир мақсад учун мўлжалланган пул воситалари ёки моддий бойлиги, маблағлари.

ФОНД БИРЖАСИ – қимматбаҳо қоғозлар билан савдо-сотиқ қилиш мақсадида тузилган, доимо фаолият кўрсатиб турувчи биржа. Ф.Б. нинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат : вақтинча бўш маблағларга қимматбаҳо қоғозлар сотиб олиб, уларни муомалага киритиш, қимматбаҳо қоғозларнинг бозор нархини аниқлаш; турли тармоқлар, корхоналар ўртасидаги капиталнинг айланишини таъминлаш ва бошқалар.

ФРАНЧАЙЗА – фойдаланиш учун тайёр корхона, фирма ёки машҳур фирма маҳсулотининг савдо маркасидан фойдаланилган ҳолда амалга оширилувчи бизнес юритиш усули.

ФЬЮЧЕРС ОПЕРАЦИЯЛАРИ – биржаларда амалга ошириладиган савдо-сотиқ операциялари. Бу операциялар шартнома тузилганидан сўнг ишлаб чиқариладиган ёки етиштириб бериладиган маҳсулотлар бўйича амалга оширилади. Одатда, ушбу шартнома тузилгандан сўнг буюртмачи бажарувчига аванс тариқасида маълум суммани ўтказиб беради.

Х
ХАЛҚАРО ВАЛЮТА ФОНДИ – халқаро молия валюта ташкилоти. Уни тузишдан мақсад халқаро савдони ривожлантириш, валюта курсини, меъёрларини, нисбатларини белгилаш, кўп томонли тўловлар тизимига риоя қилинишини назорат қилиш ҳамда фонд аъзоларига валюта етишмовчилиги ҳолатларида кредит, қарз беришдир.

ХАЛҚАРО МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ – алоҳида мамлакатларнинг товар ва хизматлар маълум турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашувидир.

ХОЛДИНГ – (ингл.holding- эга)-ўзга фирма, корхонанинг назорат пакетини ўзида ушлаб турувчи бош компания. Х. қўл остидаги компанияларни ривожлантириб, даромадни кўпайтириш билан биргаликда ўзи ҳам тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланади. Ҳуқуқий нуқтаи назардан акционерлик жамияти, масъулияти чекланган жамият ёки хусусий корхона сифатида ҳаракат қилади.
ХУСУСИЙ – 1) бирор шахснинг ёлғиз ўзига қарашли, тегишли бўлган мулки, шахсий; 2) айрим шахслар томонидан якка тартибда амалга ошириладиган; 3) муайян бир нарса ёки мавзуга бағишланган.

ХУСУСИЙЛАШТИРИШ – фуқароларнинг ва давлатга тааллуқли бўлмаган юридик шахсларнинг давлат мулки объектларини ёки давлат акционерлик жамиятларининг акцияларини давлатдан сотиб олишдир.

ХУСУСИЙ МУЛК – бирор шахс, оила, корхона, фирма, ташкилот мулки- ер, уй-жой, бино, иншоотлар ва ишлаб чиқариш воситалари, пул, қимматбаҳо қоғозлар. ХМ ишлаб чиқариш ёки ўз қобилиятини ишга солишдаги тадбиркорлик, ўз хўжалигини юритиш, даромадни турли қимматбаҳо қоғозларга жойлаштириш натижасида, меросга қолган мулк ва бошқа қонун йўл қўядиган соҳалар асосида юзага келади ва кўпайиб боради.

ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК – хусусий ташаббус орқали ўз маблағларини ишга тушириш асосида ташкил этиладиган тадбиркорлик.

ХУСУСИЙ ФИРМАЛАР – айрим шахсларга ва айрим оилаларга қарашли бўлиб, якка хусусий мулк ҳисобланади.

Ц
ЦИКЛ – иқтисодий фаолиятнинг бирин-кетин қайта-қайта такрорланиши. Одатда, тўртта босқичда: кризис (инқироз), депрессия (бир жойда депсиниш), жонланиш ва юксалишдан иборат. Амалий ҳаётда кўпроқ икки босқич: бум (чўққи, зудлик билан юқори босқичга кўтарилиш) ва репрессия, яъни ишбилармонлик фаолиятининг сусайиши, орқага кетиши билан характерланади. Ц. Мехнизми инвестиция ҳажми билан боғлиқдир.

Ч
ЧАКАНА БАҲО – давлат ва кооператив савдоси, деҳқон бозорида истеъмол молларини сотилиш нархлари.

ЧАКАНА САВДО – савдо-сотиқ тармоқлари орқали аҳолига истеъмол молларини сотиш.

ЧЕК – белгиланган кўринишдаги пул ҳужжати, 1) банкдаги ўз ҳисобидан муайян пул миқдорини Ч.да кўрсатилган шахсга бериш ёки унинг ҳисобига пул ўтказиш бўйича ёзма топшириқ. Чек икки кўринишда бўлади: а) олувчининг номи ёзилган чек; б) кўрсатувчига берилган чек.

ЧЕКЛАНГАН МАСЪУЛИЯТ – маълум чегара доирасида чекланган масъулият. қарз мажбурияти ёки ўзига бирор бир ҳужжатга имзо чекилаётганда масъулиятни муайян доираларда чекловчи шартни, пунктни киритиш.

Э
ЭКСПОРТ – товарлар, хизматлар, ишчи кучи ва капитални мамлакат ташқарисига чиқариш.

ЭЛЕКТРОН ПУЛ – ҳисоб-китобларни электрон ҳисоблаш машиналари ёрдамида амалга ошириш учун қўлланиладиган электрон карточка, унинг хотирасига пул эгасининг жорий ҳисобидаги пул суммаси ёзилган бўлади.

ЭМБАРГО – чет эл товарларини киритиш ёки чиқариш, олиб чиқиб кетишни давлат томонидан таъқиқлаш ёки чет давлатга қарашли мулкни вақтинча тўхтатиб туриш, таъқиқлаш.

ЭМИССИЯ – муомалага банк билетлари, пул ва қимматбаҳо қоғозларни чиқариш, давлатнинг эмиссия банклари томонидан амалга оширилади. Э. асосан давлат бюджетидаги камомадни тўлдириш, издан чиққан пул муомаласини тиклаш мақсадида ўтказилади.

ЭРКИН НАРХЛАР – талаб билан таклиф нисбатига боғлиқ бўлган нархлар.

ЭРКИН ИқТИСОДИЙ ҲУДУДЛАР – қўшма тадбиркорлик ҳудудлари, хориж капиталини эркин амал қилиши учун ажратилган махсус ҳудуд, иқтисодий ўсишни таъминлаш, ижтимоий ва экологик муаммоларни ҳал қилиш мақсадида ташкил этилади.

ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР – инсоният ҳатти-ҳаракатлари ва хўжалик фаолияти натижасида атроф-муҳитга етказилган зарар.

Я
ЯРМАРКА – савдо, саноат, тижорат ва бошқа ташкилотларнинг вақти-вақти билан улгуржи савдо-сотиқ қилиш мақсадида ўтказиладиган тадбири. Ярмарка савдо-сотиқ, маҳсулот намуналарини кўргазма қилиш орқали амалга оширилади.

ЯЛПИ МИЛЛИЙ МАҲСУЛОТ – (ЯММ) маълум муддат (одатда бир йил) ичида мамлакатда ишлаб чиқарилган ва бевосита истеъмолчиларга тушадиган пировард маҳсулотлар ва кўрсатилган хизматларнинг бозор баҳоларидаги суммасидан иборат. Энг муҳим ва синтетик иқтисодий кўрсаткичлардан иборат бўлиб, ўз таркибига меҳнат воситалари сарфларини қоплаш фондини (яъни реновацияга ишлатиладиган амортизация миқдорини) ва миллий даромадни олади. ЯММ муайян нархларда ифодаланади, унга нарх таркибига кирувчи билвосита солиқлар ва номоддий тармоқ кўрсатган хизматнинг қиймати ҳам киради.

ЎЗГАРУВЧАН ТАЛАБ – эркин бозорда маҳсулот нархини маълум бир фоизга ўзгариши, талабнинг неча фоизга ўзаришини белгиловчи кўрсаткич. У баҳоларнинг ўзгариши ва уларнинг даражаси бўйича қарор қабул қилиш жараёнида кенг қўлланилади.

Қ
ҚИММАТБАҲО (ҚИММАТЛИ) ҚО/ОЗЛАР – эгаларига даромад келтирадиган ҳамда турли активларга (сертификат, акция, облигация ва бошқа) бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжат. К.К. аниқ, реал капитални қоғозда ифодалайди. К.К. ларнинг қуйидаги турлари мавжуд: вексель, чек, акция, облигация, сертификат, турли муассаса, ташкилот ва идораларнинг (банк, хайрия ва ишонч фондлари) қонунда кўзда тутилган ҳолларда маблағ билан таъминлайдиган ишонч қоғозлари.

ҚОНУН – 1) объектив борлиқда турли ҳодисалар ўртасида,, киши онгидан ва ихтиёридан ташқарида доимий бўлган зарурий ички, муҳим, такрорланадиган боғланиш, муносабат; 2) давлат ҳокимияти томонидан қабул қилинган, ҳамма учун мажбурий бўлган ижтимоий-ҳуқуқий норма ва муносабатларни белгиловчи расмий қоида; 3) бажарилиши шарт, мажбурий бўлган, норма, қоида тусига кирган талаб, топшириқ ва шу кабилар.

Ҳ
ҲОМИЙ -қ. спонсор.

МАНБА:

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ
НАВОИЙ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ

ИҚТИСОДИЁТГА ОИД АТАМАЛАР ВА ТУШУНЧАЛАР ИЗОҲЛИ ЛУҒАТИ

Тошкент, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
«Фан» нашриёти, 2004 й.

Тузувчи: иқтисод фанлари номзоди
З. Зойиров

Масъул муҳаррир: филология фанлари номзоди
О. Қаюмов

Такризчилар : иқтисод фанлари доктори, профессор И. Улашов
иқтисод фанлари доктори, профессор
Б.Наврўз-Зода

B4602030000-3-785 Рез.2004
М355(04)-2004
ISBN 5-648-03004-5

БАЛАНС
– халқ хўжалигида ва умуман хўжалик, савдо ишларида бир-бирига боғлиқ бўлган соҳаларнинг ўзаро мувофиқ салмоғи. Б. бирор корхона ёки ташкилотда муайян бир муддат оралиғидаги кирим билан чиқимни, яъни даромад билан буромадни бир-бирига таққослаб чиқилган якун.

БИЗНЕСМЕН – (инглизча business-иш, man-одам)- бизнес билан шуғулланувчи шахс, корчалон.

БИРЖА КОТИРОВКАСИ- биржалар орқали сотиладиган маҳсулотлар баҳоси. Ҳар бир биржа уларни маълум тизимга солади ва чоп этади.
Одатда, БК эрталабки ва кечки савдо (биржа сессияси) бошланишига ва тугашига мўлжаллаб чоп этилади.

БИРЖА САВДОСИ- биржаларнинг воситачилигида амалга ошириладиган савдо.

БОЗОР ТИЗИМИ – турли-туман мезонлар асосида алоҳида унсурларга ажратилган барча бозорлар мажмуидир.

БОЗОР СЕГМЕНТИ – бу бозорда савдо-сотиқнинг шарт-шароитига қараб кўпгина бўғинларга ажратишидир.

БЮДЖЕТ БАЛАНСИ – харажатлар ва даромадларнинг тенг бўлишидир.

АВАНС
– бунак. Бирор иш эвазига кейинчалик ҳисоб-китоб қилиш шарти билан олдиндан бериладиган пул, маҳсулот, озиқ-овқат ва ҳ.к.

АГЕНТ – (р <лат) Ташкилот, муассаса ва ш.к.нинг маълум вазифани бажариш учун тайинланган вакили.

АРЕНДА – ижара (қ).

КАДАСТР
КАДАСТР – 1) жон бошидан олинадиган солиқ тўловчилар рўйхати; 2) вақти-вақтида ёки узлуксиз кузатиш натижасида тегишли объект хусусида структура, тузилма маълумотлар тўплами; масалан, сув кадастри-дарёлар, уларда ўтказилган текширишлар ҳақидаги маълумотлар тўплами; 3) кўчмас мулкни баҳолаш, уни рўйхатини юритиш билан шуғулланувчи давлат ташкилоти.

КАЛЬКУЛЯЦИЯ – маҳсулотнинг ўлчов бирлигини ёки бажарилган ишнинг таннархини ҳисоблаш.

КАМОМАД – мол; пул ва шу кабиларнинг тегишли миқдоридан кам чиққан қисми.

КОМПАНИОН – бирор мулкка биров билан биргаликда эга бўлган киши ёки ташкилот.

КРЕДИТОР – қарзга маблағ берувчи томон.

КРИЗИС – (юнон. krisis-ҳал этиш, оқибат)- қ. Инқироз.

КЎП УКЛАДЛИ ИҚТИСОД – турли мулк шакллари ва ҳар хил хўжалик турларининг яхлитлигидан ташкил топган иқтисодиёт.

ЛИЗИНГ
– асосий фондларни узоқ муддатга ижарага олиш. Янгиликларни, ишлаб чиқариш ва сотишни молия билан таъминлаш усули. Л. саноат корхоналарига бир йўла катта миқдорда пул сарф қилмасдан керакли маҳсулотларни олиш имконини беради. Л. икки кўринишда : молиявий ва тезкор бўлади. Молиявий Л. ижарага олинган фонднинг тўла қийматини ва ижарачи фойдасини қоплашни кўзда тутади. Тезкор Л.- амортизация давридан қисқа муддатга тузилган келишув.

МАКРОИҚТИСОДИЁТ
– бу мамлакат миқёсида моддий ва номоддий ишлаб чиқариш соҳаларини бир бутун қилиб бирлаштирган миллий ва жаҳон хўжалиги даражасидаги иқтисодиётдир.

МАҲАЛЛИЙ БЮДЖЕТ -вилоят, шаҳар ва туманнинг кирим-чиқим (даромад ва харажат) молиявий ҳужжати.

МАКЛЕР – воситачи, даллол. Биржаларда олди-сотди келишувлар воситачиси.

МЕНЕЖЕР – ёлланма профессионал бошқарувчи; актив фаолият билан шуғулланувчи одам.

МИЛЛИЙ ВАЛЮТА – муайян мамлакатнинг пул бирлиги.

МОЛИЯ ТИЗИМИ – турли даражадаги молиявий муассасалар бўлиб, молиявий муносабатларга хизмат қилади.

МУЛК – турли-туман объектларнинг муайян субъектга тааллуқли эканлигини англатади.

МУЛКЧИЛИК ШАКЛЛАРИ – бу давлат, жамоа, хусусий ва аралаш мулклардир.

НАРХ
– баҳо – товар қийматининг пулда акс этиши, бозор иқтисодиётига асосланган жамият хўжалик механизмида амал қилувчи иқтисодий дастак. Н. фақат таннархга эмас, балки талаб ва таклиф, шунингдек товарнинг ижтимоий фойдалилиги, сифати ва бошқа товарлар ўрнини боса олиши, муомаладаги пулнинг харид қобилиятига ҳам боғлиқ.

НАФАҚА – ижтимоий мададга муҳтож барча кишиларнинг моддий таъминоти.

ОБЛИГАЦИЯ
– қимматбаҳо қоғознинг бир тури, қарз мажбурияти. қарз олган шахсни О.ни сотиб олган шахсга тўлаши лозим бўлган ёзиб қўйилган қийматга олдиндан белгиланган фоиз ҳисобидаги йиллик тўловининг миқдорини белгилаб беради. О.лар бўйича даромад ютуқлар кўринишида махсус тираж ўйинларида ёки купон кўринишида тўланиши мумкин.

ПАССИВ
– бухгалтерияда баланснинг буромад, харажат, чиқим қисми; корхона, муассаса ва шу кабиларнинг мажбурият ва қарзлари мажмуи.

ПРИВАТИЗАЦИЯ – қ. хусусийлаштириш.

РАҚОБАТ
– 1) басма-басликка беллашув 2) бирор-бир соҳада энг юқори натижага эришиш борасида олиб борилган кураш., 3) юқори фойда олиш мақсадида маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш учун ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги кураш; хўжалик юритувчи шахсларнинг бозорда ўз маҳсулотини айнан шундай маҳсулотлар сотиш шартларига таъсир қилиш мақсадидаги беллашуви. Рақобат икки кўринишда: а) тармоқлараро; б) тармоқ ичида кўринишларда бўлади. Тармоқлараро Р.- турли йўналишларда маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг капиталини энг қулай жойлаштириш, кўп фойда олиш учун олиб борган кураши. Тармоқ ичидаги Р.- бир хил кўринишда маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг бозор учун, маҳсулотни фойдали, қулай сотиш учун олиб борган кураши. Ҳалол Р- бозордаги курашда қабул қилинган қонун-қоида,, ҳаммага маъқул усулларга асосланади. /ирром Р ўз ичига қуйидаги характерли белгиларни олади: 1) рақиб ҳақида нотўғри ва ноаниқ маълумотлар тарқатиш; 2) маҳсулотнинг сифати, ишлаб чиқарилган жойи хусусида истеъмолчини алдаш, уни адаштириш; 3) рақибнинг маҳсулот белгисидан, номидан нотўғри фойдаланиш; 4) паст сифатли маҳсулотларни реклама қилиш; 5) рақиб маҳсулотининг сифати тўғрисида асоссиз маълумот тарқатиш ва ҳ.к.
РЕГИОНАЛ БОЗОР – маълум ҳудуд доирасида товарларни олди-сотти қилиш муносабатлари. Р.Б. бир мамлакат доирасидаги регионлар ўртасида ёки бир неча чегарадош мамлакатлар ўртасидаги меҳнат тақсимотининг, бинобарин, ишлаб чиқаришни ихтисослашувининг махсулидир.

САВДО АГЕНТИ
– бир ёки бир қанча корхоналар товарларини шартнома асосида сотадиган вакил.

САНАЦИЯ – давлат ёки йирик банк ёрдамида катта корхона ва фирмалар синишининг олдини олиш чора-тадбирлари.

СУЗИБ ЮРУВЧИ ИНФЛЯЦИЯ – бунда нархлар тез ўса бошлайди, йилига 10 фоиз атрофида ўсиши кузатилади.

СТАГНАЦИЯ – иқтисодиётни турғунлик ҳолига тушиб қолишидир.

ТАБИИЙ РЕСУРСЛАР УЧУН ТЎЛОВ
– ер, сув, қазилма бойликларидан фойдаланганлик учун корхона даромадидан давлат бюджетига тўланадиган тўлов, жорий нормативлар бўйича белгиланади. Ушбу маблағлар, биринчи навбатда, табиат муҳофазаси тадбирларига сарфланади.

ТАКЛИФ ЭГИЛУВЧАНЛИГИ – нарх ўзгаришига нисбатан таклифнинг ортиб бориши.

ТАРИФ СЕТКАСИ – иш тоифалари нисбатига қараб иш ҳақи тўлаш.

ТОВАРЛАШГАН ХИЗМАТ – товар сифатида олди-сотти қилинувчи хизматлар, яъни пулли хизматлардир.

УЛГУРЖИ БАҲО
– корхоналар ёки мол етказиб берувчиларнинг катта миқдордаги ўз маҳсулотини бошқа корхона ёки ташкилотга кўтарасига сотадиган баҳолари.

УСЛУБИЯТ – иқтисодий жараёнларни илмий билишнинг тамойиллари, қонун-қоидалари, ҳодисалари тизимидир.

УЧЁТ – ҳисоблашиш, руйхатга олиш йўли билан нарсаларнинг борлигини аниқлаш ; ҳисоб-китоб.

ФЕРМЕР ХЎЖАЛИГИ
– мустақил хўжалик юритиш субъекти. Алоҳида шахс, оила ёки бир гуруҳ фуқаролар томонидан ердан фойдаланиб, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш, уларни қайта ишлаш ва сотишга асосланади. Ф.Х. эркин тадбиркорликнинг бир кўриниши бўлиб, даромад олиш мақсадида тузилади.

ФЕРМЕР – қишлоқ хўжалик корхонасининг эгаси. Мустақил иш юритувчи -тадбиркор.

ХАЛҚАРО ВАЛЮТА ФОНДИ
– халқаро молия валюта ташкилоти. Уни тузишдан мақсад халқаро савдони ривожлантириш, валюта курсини, меъёрларини, нисбатларини белгилаш, кўп томонли тўловлар тизимига риоя қилинишини назорат қилиш ҳамда фонд аъзоларига валюта етишмовчилиги ҳолатларида кредит, қарз беришдир.

ХУСУСИЙ ФИРМАЛАР – айрим шахсларга ва айрим оилаларга қарашли бўлиб, якка хусусий мулк ҳисобланади.

ЦИКЛ
– иқтисодий фаолиятнинг бирин-кетин қайта-қайта такрорланиши. Одатда, тўртта босқичда: кризис (инқироз), депрессия (бир жойда депсиниш), жонланиш ва юксалишдан иборат. Амалий ҳаётда кўпроқ икки босқич: бум (чўққи, зудлик билан юқори босқичга кўтарилиш) ва репрессия, яъни ишбилармонлик фаолиятининг сусайиши, орқага кетиши билан характерланади. Ц. Мехнизми инвестиция ҳажми билан боғлиқдир.

ЧАКАНА БАҲО
давлат ва кооператив савдоси, деҳқон бозорида истеъмол молларини сотилиш нархлари.

ЧАКАНА САВДО – савдо-сотиқ тармоқлари орқали аҳолига истеъмол молларини сотиш.

ЭКСПОРТ
– товарлар, хизматлар, ишчи кучи ва капитални мамлакат ташқарисига чиқариш.

ЭРКИН НАРХЛАР – талаб билан таклиф нисбатига боғлиқ бўлган нархлар.

ЎЗГАРУВЧАН ТАЛАБ
– эркин бозорда маҳсулот нархини маълум бир фоизга ўзгариши, талабнинг неча фоизга ўзаришини белгиловчи кўрсаткич. У баҳоларнинг ўзгариши ва уларнинг даражаси бўйича қарор қабул қилиш жараёнида кенг қўлланилади.

ҚИММАТБАҲО (ҚИММАТЛИ) ҚОҒОЗЛАР
– эгаларига даромад келтирадиган ҳамда турли активларга (сертификат, акция, облигация ва бошқа) бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжат. К.К. аниқ, реал капитални қоғозда ифодалайди. К.К. ларнинг қуйидаги турлари мавжуд: вексель, чек, акция, облигация, сертификат, турли муассаса, ташкилот ва идораларнинг (банк, хайрия ва ишонч фондлари) қонунда кўзда тутилган ҳолларда маблағ билан таъминлайдиган ишонч қоғозлари.

ҲОМИЙ
-қ. спонсор.

Иқтисодий луғатга қўшимчалар
Иқтисодий луғатга қўшимчалар бўлимида, юқорида келтирилган луғатга кирмай қолган бирқатор долзарб ва бугунда кўп қўлланадиган ибораларнинг таърифи келтирилган.

Актив
( лотинча activus – ҳаракатчан) -1) ташкилотнинг ҳар қандай мулки: машина ва ускуналар,
бинолар, банк омонатлари ва қимматли қоғозларга сармоялар, патентлар; 2) корхонанинг моддий ва номоддий қийматларини акс эттирувчи бухгалтерлик баланси қисми (гудвилл); ишлаб чиқариш жараёнидаги ролига мувофиқ гуруҳлаштирилган воситаларнинг таркиби, жойлаштирилиши ва фойдаланилишини характерлайди; 3) баъзи баланс турларида даромадларнинг ҳаражатлардан ошииши (тўлов баланси ва ҳ.к.).

Аудит
(audit) мустақил эксперт томонидан эълон қилинган (тахмин қилинган) маълумотларнинг ҳақиқатлигини текшириш.

Мисол учун, молия ҳисоботи аудити бу – корхона ҳисобот тизимини (бухгалтерлик ва солиқ ҳисоби) текширилаётган ҳисоботнинг реал хўжалик фаолиятига мувофиқлиги ҳақида мустақил хулоса чиқариш мақсадида текшириш.

Бугунги кунда аудит вазифалари компания хўжалик фаолиятини текшириш доирасидан четга чиқади. Масалан, ташқи аудиторлар вазифаларига операцион аудит — компанияга бошқарув масалаларида маслаҳатлар беришга ўхшаш фаолият (маркетинг бўйича ишларни баҳолаш, компания таркиби самарадорлигини баҳолаш ва ҳ.к.), шунингдек, фаолиятга мувофиқлик аудити – компания фаолиятининг юқори турувчи органлар ёки қонунчилик меъёрларига мувофиқлигини текшириш (меҳнатга ҳақ тўлаш ставкаларини белгилашда минимал иш ҳақи тўғрисидаги қонунчилик талабларига риоя қилинганлигини текшириш, тузилган шартномаларнинг юридик талабларга жавоб бериши ва ҳ.к. баҳо бериш) кабилар киради. Бухгалтерлик ҳисоби, ҳисоботлар, солиққа тортиш масалалари бўйича экспертиза, маслаҳатлар, корхона ва тадбиркорларнинг молия-хўжалик фаолияти таҳлилини ҳам аудит билан боғлашади.

Аудитнинг буюртмачилари кўпинча корхона хўжалик фаолияти натижаларидан манфаатдор шахслар, масалан, хўжалик субъектининг мулкдорлари, кредиторлари, сармоядорлари бўлади.

Аутсорсинг

Аутсо́рсинг (инглизча outsourcing: (outer-source-using) – ташқи манба / ресурсдан фойдаланиш – компаниянинг шартнома асосида маълум бизнес-жараёнлар ёки ишлаб чиқариш функцияларини тегишли ихтисосга эга бошқа компанияга хизмат кўрсатиш учун бериши. Бирмарталик, эпизодик, тасодифий характерга эга бўлган ва бошланиш ва тугаш билан чегараланган сервис ва қўллаб-қувватлашдан фарқли равишда, одатда узоқ муддатли шартнома асосида алоҳида тизимлар ва инфраструктуранинг иш қобилиятини тўхтовсиз қўллаб қувватлаш мақсадларида аутсорсингга берилади (1 йилдан кам бўлмаган муддатга).
Бизнес-жараённинг мажудлиги аутсорсингнинг бошқа хизмат кўрсатиш ва абонент хизмати кўрсатиш хизматларидан фарқли жиҳати ҳисобланади.

Аутсорсинг ёрдамида ҳаражатларни иқтисод қилишнинг асосий манбаси корхона умумий самарадорлигини кўтариш ва янги йўналишларни ривожлантириш ёки юқори даражада диққат талаб қилувчи йўналишларни ривожлантиришга эътибор қаратишга имкон берувчи тегишли ташкилий, молиявий ва инсон ресурсларини бўшатиш ҳисобланади.

Сальдо
(италянча saldo — ҳисоб, қолдиқ) 1) маълум муддатдаги пул тушумлари ва ҳаражатлар ўртасидаги фарқланиш. Ижобий, актив сальдо тушумларнинг ҳаражатлардан ошиқлиги, салбий, пассив сальдо эса, аксинча, тескарисини англатади; 2) кредит ва дебет бўйича ҳисоб тузишда янги бетга ўтадиган қолдиқ. Бухгалтерлик ҳисобида қўлланадиган ҳисоблар бўйича сальдо ойига унинг биринчи кунига нисбатан аниқланади.
Дебет ва кредит, актив ва пассив бўйича сўнгги суммалар фарқланиши ҳисобланади. Сальдонинг ўлчами ҳисобнинг нимага мўлжалланганлигига боғлиқ. Актив ҳисобларда сальдо дебетли бўлади ва ҳисобда қолган маблағларнинг қолдиғини кўрсатади; пассив ҳисобларда қолдиқ фақат кредитли бўлиб, маблағларнинг ҳосил бўлиш манбаини кўрсатади. Актив ҳисоблар бўйича сальдони ҳисоблашда ой бошидаги дебет сальдога дебет айланмаси қўшилади ва кредит сальдоси ҳисобланади; пассивларида – кредит сальдосига кредит айланмаси қўшилиб, дебет сальдоси ҳисобланади; 3) биржа операцияларида мижознинг брокерлик фирмасига ёки брокерлик фирмасининг мижозга қарзи.

Бизнес режалаштириш
– бу мақсадлар ва қайсидир белгиланган ва ишлаб чиқилган ҳаракатлар дастури воситасида унга етиш йўлларини белгилаш. Бу ҳаракатларга амалга ошириш жараёнида ўзгаришлар киритилиши мумкин. Режалаштириш жараёнида дастурий хужжат (бизнес-режа), бизнес-операцияларни амалга ошириш дастури тузилиб, унда фирма, товар, уни ишлаб чиқариш, сотиш бозорлари, маркетинг, операцияларни ташкил қилиш ва уларнинг самарадорлиги ҳақида маълумотларни жамланади.

Стратегия
– бу комплексли бошқарув режаси бўлиб, у компаниянинг бозордаги мавқеини мустаҳкамлаши ва ҳаракатлар мувофиқлиги, истеъмолчиларни жалб қилиш ва қониқтириш, муваффақиятли рақобат ва глобал мақсадларга етишни таъминлаши керак.
Стратегияни ишлаб чиқиш жараёни ҳар қандай кўринишга эга бўлиши мумкин бўлган ривожланиш ва фаолият йўналишларини синчковлик билан ўрганиш ва ўзлаштириладиган бозорлар, хизмат кўрсатиладиган эҳтиёжлар, рақобат усуллари, жалб қилинадиган ресурслар ва бизнес моделлари умумий йўналишини танлашдан иборат. Бошқача қили айтганда, стратегия компания томонидан ривожланиш йўллари, бозорлар, рақобат усуллри ва бизнес юритишни танлашн билдиради.

Облигация
– bonds) қимматли қоғознинг (қарздолик мажбуриятининг) тури бўлиб, унга кўра эмитент облигация эгасига ушбу қимматли қоғознинг номинал қийматини жойлаштириш муддати тугагандан кейин тўлаб бериш мажбуриятини олади, шунингдек, облигациянинг номинал қиймати фоизи шаклида олдиндан белгиланган ҳажмда даромад олиш ҳуқуқини ҳам бериши мумкин. Жойлаштириш шартларига боғлиқ ҳолда облигация номинал баҳосидан паст нархда ҳам сотилиши мумкин, бу ҳолда даромад сотув нархи ва облигациянинг номинал қиймати орасидаги фарқ сифатида ҳисобланади.
Облигациялар молия қуроли бўлиб, унинг ёрдамида давлат ва муниципал (маҳаллий) органлар, шунигдек, корхоналар молия ресурсларини жамлайдилар. Айни пайтда давлат ва маҳаллий заёмлар облигациялари энг ҳавфсиз ҳисобланади. Чунки улар ҳокимият томонидан кафолатланади ва тегишли мулк билан таъминланади. Облигация эгаси бўлиш жамиятни бошқариш хуқуқини бермайди.
Облигациялар номли ва тақдим қилинувчига бўлиши, эркин алмашинувда ёки чекланган алмашинувда бўлиши мумкин.

У ёки бу облигация қандай шартга жавоб беришига қараб қуйидаги тоифаларга бўлиниши мумкин:
ҳавфсизлик даражасига қараб – кафолатланган облигациялар ва таъминланмаган облигациялар;
сотиб олиш (ёпиш) шартларига кўра – серияли облигациялар. Улар босқичма-босқич, сериялар бўйича, маълум соат интерваллари билан ёпилади. Ординар облигациялар – улар бир вақтнинг ўзида белгиланган санасида ёпилади. Муддатидан илгари ёпиш имкониятига кўра: муддатидан илгари ёпиш ҳуқуқи бўлган облигациялар, улар эмитентнинг ташаббусига кўра олдин белгиланган санадан илгари сотиб олиниши мумкин;
компенсация қилиндиган облигациялар, уларэгасининг истагига кўра ҳар қандай вақт нақд пулга эркин алмаштирилиши мумкин;
конвертация қилинадиган облигациялар. Улар мижознинг истагига кўра ўша эмитентнинг ўзи томонидан чиқарилган бошқа қиматли қоғозларга (қоидага кўра, акцияларга) алмаштирилиши мумкин.
фоиз ставкасини тўлаш механизмига кўра: фоиз тўловлари мулкдорга почта ёки бошқа алоқа воситалари ёрдамида бевосита мулкдорнинг ўзига етказилиб бериладиган шахсий номдаги облигациялар. Бунда мулкдорларнинг исмлари облигацияларнинг ўзида кўрсатилиши ва рўйхатга олиш китобига киритилиши лозим;
тақдим қилинувчи облигациялар, уларга ҳаб бир белгиланган санада тўлов олиш учун купонлар илова қилинади. Белгиланган санада мулкдор купонни кесиб олади ва уни тўлашга тақдим этади.

Облигациянинг қиматли қоғозлар бозоридаги курси талаб ва таклифдан келиб чиқади. Талаб ва таклифнинг шаклланишидаги энг муҳим омил – ушбу облигация келтирадиган фойда, олинган фоиз даражаси, муқобил пул омонатлари, шу жумладан, рақобатчилиар томонидан чиқарилган облигацияларнинг фойдалилик даражаси ҳисобланади. Шу сабабдан ҳам ҳар бир вонкрет облигациянинг бозор баҳоси маълум вақтда унинг номинал нархидан юқори бўлиши ёки ундан қуйига тушиши мумкин.

Биржа
Биржа – бу доимий ишловчи улгуржи бозорнинг замонавий энг кўп ривожланган шакли бўлиб, унда стандартлар (белгиланган навлар) бўйича, баъзан намуналар бўйича оммавий алмаштирилувчи товарларнинг, шунингдек, алмаштирилувчи қимматли қоғозлар ва ҳорижий валюта олди-сотдиси амалга оширилади. Биржалар товар, фонд, фрахта ва валюта биржаларига бўлинади.

Фонд биржаси орқали саноат объектлари асосий капиталига маблағ жалб қилинади, уларнинг марказлашиши амалга оширилади. Бу биржада акционерлик жамиятлари, шунингдек, давлат заёмлари облигацияларининг олди-сотдиси бзўйича битимлар амалга оширилади. Айнан шу биржада конкрет мамлакатлар иқтисдиёти ва сиёсатидаги (баъзан бутун дунёнинг) ўзгаришларга боғлиқ бўлган қимматли қоғозларнинг курслари шаклланади.

Товар биржаси
Товар биржаси ҳом-ашё ёки озиқ-овқат товарлари билан савдо қилинидиган жойдир. Товар биржаларида нафақат реал мавжуд бўлган товарлар, балки келгусида ишлаб чиқариладиган (масалан, бўлажак ҳосилдаги буғдой) олди-сотдиси амалга оширилади. Бу биржа айланмасини оширишга ёрдам бериши мумкин. Бундай биржа фақат эркин нархлар шароитидагина ишлаши мумкин бўлиб, унинг товар биржалари монополиясидаги роли катта эмас.

Шунингдек, фрахт биржалари ҳам мавжуд бўлиб, бу ерда фрахт хужжатлари (ташилаётган товарларнинг турли хилдаги суғурта мажбуриятлари) олди-сотдиси амалга оширилади. Валюта биржаларида эса, валюта (ҳорижий пуллар ёки девизалар (италянча divisa, ҳорижий валютада тўланиши керак бўлган вексель) ва ҳорижий депозитлар чеклари олди-сотдиси амалга оширилади.

Ялпи Ички Маҳсулот (ЯИМ)
(Gross Domestic Product GDP) – давлат ҳудудида фойдаланилган ишлаб чиқариш омилларининг миллий келиб чиқишидан қатьи равишда истеъмол қилиш, экспорт ва йиғиш учун йил давомида иқтисодиётнинг барча тармоқларида ишлаб чиқарилган (яъни, бевосита истеъмол қилишга мўлжалланган) товар ва хизматларнинг бозор қиймати.

ЯИМ иқтисодиёт ривожининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланиб, иқтисодий бирлик-резидентларнинг моддий ва номоддий ишлаб чиқариш соҳасидаги фаолиятининг натижаси ҳисобланади.

ЯИМнинг номинал (мутлақ) ва реал (инфляцияни ҳисобга олга ҳолда) турлари мавжуд. Реал ЯИМда ЯИМнинг ўсиши қайси даражада нархларнинг ўсиши билан эмас, балки реал ишлаб чиқаришнинг ўсиши билан белгиланиши ҳисобланади.

ЯИМ истеъмол, сармоялар, давлат ҳаражатлари ва экспорт ҳажмларининг экспортни чиқариб ташлагандаги ҳосил бўладиган суммаси ҳисобланади. ЯИМ ҳар чорак ва бир йилда ҳисобланади.

Девальвация
Девальвация – миллий валюта курсининг қаттиқ валюталар, ҳалқаро саноқ бирликларига нисбатан пасайиши, пул бирлигининг реал олтин таъминотининг озайиши ҳисобланади. Шунингдек, девальвация деганда Марказий Банкнинг миллий валюта бирликларини расмий кўпайтиришга қаратилган тадбири ҳам тушунилши мумкин. Бунда миллий пул бирликлари бир ёки бир неча ҳорижий валюта бирлигига алмаштирилиши мумкин.

Расмий (очиқ) ва яширин девальвация турлари учрайди. Очиқ девальвация деб муомиладан қадрсизланган қоғоз пул бирликларини олиб қўйишга ёки пулларнинг амалдаги қадрсизланишига тўғри келладиган ҳамда у ёки бу ҳолда олтин билан алоқасини сақлаб турган барқарор кредит пулларига алмаштиришга айтилади. Яширин девальвация эса, давлат томонидан пул бирлигининг бўлиб ўтган пул қадрсизланишига мос равишда реал олтин таъминотининг қисқаришига айтилади. Айни пайтда илгариги пул бирликлари муомилада қолади. Девальвация миллий валютани инфляциядан кейин барқарорлаштириш усулларидан бири бўлиб, давлат органлари томонидан бажарилади.

Демпинг
(dumping) товарларни бозорда сунъий пасайтирилган нархларда, ҳатто қийматидан паст нархда сотишдир.

Демпингдан асосий мақсад, рақобатчиларни сиқиб чиқариш ва ташқи сотув бозорларини эгаллаш ҳисобланади. Шу сабабли, баъзи ҳоларда бу амалиёт адолатсиз рақобат сифатида баҳоланиши мумкин. Бу ҳолда демпинг ҳам экспортер-фирма воситалари ёрдамида, ҳам давлат ёрдамида экспорт етказиб беришларини давлат бюджети маблағларидан субсидиялаш ҳисобига амалга оширилиши мумкин. Шунингдек, кўпчилик ширкатлар демпингдан сотув нархлар ва устама даражасини қисқартириш ҳисобига солиқ тўловларини қисқартириш мақсадларида ҳам фойдаланишади. Бу солиққа тортишни минималлаштиришнинг турли схемаларини жорий қилиш имконияти билан боғлиқ бўлиб, унинг ҳажми устама даражаси ва корхона ялпи маҳсулоти билан тўридан-тўғри боғлиқ.

Деноминация
Деноминация (лотинча denominato) – мамлакатдаги нархлар кўламини пул бирлигини йириклаштириш (унинг ўзини қайта номлашсиз) ҳисобига йириклаштириш жараёни бўлиб, бу тўлов айланмаси, ҳисоб-китобларни соддалаштириш ва миллий валютага тўлақонлилик бериш мақсадларида амалга оширилади. Шу йўл билан миллий валюта янги қиймат ҳосил қилади. Деноминация натижасида янгидан чиқарилаётган пулларнинг номинал ифодасининг пасайиши (10, 100, 1000 ва ҳ.к марта) амалга ошади. Баъзида баъзи пул белгиларининг бошқаларига уларнинг номинал қийматини ўзгартирмасдан алмаштиришга ҳам деноминация дейилади. Деноминация тўлиқ (барча мавжуд номиналлардаги барча пул бирликлари алмаштирилади) ёки қисман (бир ёки бир неча номиналдаги банкноталар алмаштирилади) бўлиши мумкин. Пул алмаштиришни ўтказиш жараёни тезлигига кўра деноминациялар тез (бир неча кун ёки ҳафта), секин (бир неча ойдан йилгача), узоқ (бир неча йил), ва ниҳоят, муддатсиз (муддати чекланмаган ёки эълон қилинмаган) бўлиши мумкин.

Акциялар деноминацияси – эълон қилинган эски номиналдаги акциянинг ушбу компаниянинг бошқа номиналдаги акциясига алмаштирилиши натижасида АЖ томонидан илгари чиқарилган акциялар номиналининг ўзгартирилиши.

Дивиденд
(dividend) корхона соф фойдасининг бир қисми бўдиб, қоидага кўра у корхона эгаларинининг фирма капиталидаги улушига мувофиқ ҳар йили тақсимланади.

Оддий акциялар бўйича дивидент акционерлик жамияти фойдасига боғлиқ ҳолда ўзгаради, имтиёзли акциялар бўйича эса унинг номинал қийматига нисбатан илгари белгиланган фоиз ҳажмида тўланади. Дивиденд ҳам пул билан, ҳам мулк ва бошқа қимматли қоғозлар билан тўланиши мумкин.

Оддий сўзлар билан гапирганда дивиденд – юридик шахс томонидан мулкдорлар фойдасига корхона фойдасини тақсимлаш билан боғлиқ тўловдир. Дивидендларни тўлаш муддати ва тартиблари, шунингдек, зарарларни қоплаш тартибини белгилаш компания таъсисчиларининг мутлақ ваколати ҳисобланади. Яъни дивиденд тўлаш ва унинг муддатлари ҳақидаги қарор фақат акционерлар томонидан қабул қилиниши мумкин.
Дивидендлар ажратиш ва тўлаш қоидага кўра йилига бир маротаба йил якунларига мувофиқ амалга оширилади.

Умумий йиғилиш олинган фойданинг бир қисмини дивиденд тўлашга, қолган қисмини эса ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва янгилаш, кўчмас мулк олиш, жамият фондларини яратиш ва толдириш, ижтимоий дастурлар ва ҳ.к.ларга ишлатиш ҳақида қарор қабул қилиши мумкин.

Сармоялар
(investments) корхона, янги лойиҳалар, турли хўжалик тармоқларига фойда олиш, ижтимоий аҳволини яхшилаш (жисмоний шахслар учун) мақсадларида капитал (маблағ) тикиш. Сармоялар давлат маблағлари (давлат сармоялари), хусусий сармоядорлар. ҳорижий компаниялар ҳисобига амалга оширилиши мумкин. Сўнгги ҳолатда бундай сармоялар ҳорижий сармоялар ҳисобланади.

Инкотермc
(Incoterms – international commerce terms) товарларни ортиш, ташиш, тушириш ва суғурта қилиш билан боғлиқ ҳалқаро савдо шартларини англатувчи савдо иборалари. Иборалар Ҳалқато савдо палатаси томонидан белгиланган ва экспорт ва импорт қилувчиларнинг ҳалқаро савдо битимларида товарларни етказиб бериш учун тўловни амалга оширишни тартибга солишга тааллуқли барча ҳуқуқ, мажбурият ва жавобгарлигини белгилайди.

Кўпинча шартнома тузувчи томонлар тегишли мамлакатлардаги савдо юритиш шартлари ва амалиёти билан таниш эмас. Бу бир-бирини тушунмаслик, келишмовчиликлар ва суд даъволарига сабаб бўлиб, кўплаб вақт ва маблағ йўқотилишига сабаб бўлиши мумкин. Инкотермснинг мақсади ташқи савдо соҳасида кенг қўлланиладиган ибораларни талқин қилишнинг ҳалқаро қоидаларини яхлитлаштиришдан иборат. Шундай қилиб, ушбу идораларни турли мамлакатларда турлича тушуниш билан боғлиқ келишмовчиликларни бартараф қилиш, ёки ҳеч бўлмаса сезиларли даражада камайтиришга эришилади.

FCA – «Франко ташувчик» (жой номи) ибораси сотувчи божхона тўловларидан ўтган товарни ҳаридор томонидан кўрсатилган ташувчига айтилган жойга қадар олиб бориб беришини билдиради. Қайд этиш керакки, етказиб бериш жойини танлаш ушбу жойда товарни тушириб олиш ва ортиш билан боғлиқ мажбуриятига таъсир қилади. Агар етказиб бериш сотувчининг биносида амалга оширилаётган бўлса, у ҳолда ортиш учун сотувчи жавоб беради. Агар етказиб бериш бошқа жойга бўладиган бўлса, у ҳолда товарни ортиш учун сотувчи жавоб бермайди.

FAS – «Кема бортигача франко» (ортиш порти номи) деганда, ушбу сониядан бошлаб товарни йўқотиш ва унга зиён етиши билан боғлиқ барча ҳаражатлар ҳаридор зиммасига тушиши тушунилади. FAS ибраси шартларига кўра, сотувчига товарни экспорт қилиш учун тайёрлаш мажбурияти юкланади. Шу билан «Инкотермснинг» ушбу 2000-йилги нашри олдингиларидан фарқ қилади. Илгариги нашрларда экспорт қилиш учун божхона тўловларини амалга ошириш ҳаридор зиммасига юкланар эди.

FOB – «Франко борт» (ортиш порти номи) товар ортиш портида кема чегарасидан ўтгандан вақтдан бошлаб, сотувчи етказиб беришни бажарди деганидир. Бу, ушбу сониядан бошлаб товарни йўқотиш ва унга зиён етиши билан боғлиқ барча ҳаражатлар ҳаридор зиммасига ўтишини билдиради. FOB ибораси шартларига кўра, товарни экспорт қилиш билан боғлиқ барча ҳаражатлар сотувчи зиммасига юкланади.

CFR – «Қиймат ва фрахт» (етказиб бериш порти номи) ибораси ҳаридор товар ортиш портидаги кема чегарасидан ўтгандан бошлаб етказиб беришни амалга оширганлигини англатади. Сотувчи товарни айтилган портга етказиб бериш билан боғлиқ ҳаражат ва фрахтни тўлаб беришга мажбур. Аммо, товарнинг йўқотилиши ва унга зиён етиши билан боғлиқ ҳамда товар ортилгандан кейинги бошқа барча қўшимча ҳаражатлар сотувчидан ҳаридорга ўтади.

CIF – «Қиймат, суғурта ва фрахт» (етказиб бериш порти номи) ибораси ҳаридор товар ортиш портидаги кема чегарасидан ўтгандан бошлаб етказиб беришни амалга оширганлигини англатади. Сотувчи товарни айтилган портга етказиб бериш билан боғлиқ ҳаражат ва фрахтни тўлаб беришга мажбур. Аммо, товарнинг йўқотилиши ва унга зиён етиши билан боғлиқ ҳамда товар ортилгандан кейинги бошқа барча қўшимча ҳаражатлар сотувчидан ҳаридорга ўтади. Аммо, CIF ибораси шартларига кўра, сотувчига ҳаридор фойдаси ва товарни ташиш пайтида йўқотиш ва ёнга зиён етиши ҳавфига қарши денгиз суғуртасини сотиб олиш мажбурияти юкланади. CIF ибораси шартларига кўра, сотувчига товарни экспорт қилиш бўйича божхона тўловларини амалга ошириш мажбуриятлари ҳам юкланади.

CPT – «Фрахт/ташишга …гача ҳақ тўланган (етказиб бериш порти номи) ибораси сотувчи товарни унга айтилган етказиб берувчига қадар етказиб беришини билдиради. Бундан ташқари, сотувчи товарни айтилган жойга қадар етказиб бериш билан боғлиқ барча ҳаражатларни тўлайди. Бу, ҳаридор, товар етказиб берувчига топширилгандан кейин унинг йўқолиши ёки зиён етиши билан боғлиқ барча ҳавфларни ўз зиммасига олади, деганидир. Бунда “етказиб берувчи” деганда товарни шартнома асосида темир йўл, автомобиль, ҳаво йўли, денгиз орқали ва ички сув йўли ёхуд ушбу транспортлардан аралаш фойдаланган ҳолда ўзи етказиб беради ёки етказиб беришни ўз бўйнига олади.
Товар келишилган жойга бир неча етказиб берувчилар томонидан ташиб берилган ҳолда, ҳавф уларнинг биринчисига берилган пайтда ўтади. СРТ ибораси шартларига кўра, сотувчи зиммасига товарни экспорт учун божхона тозалаши вазифаси юкланади.

CIP – «Фрахт/ташув ва суғурта …гача ҳақ тўланган (етказиб бериш порти номи) ибораси сотувчи товарни унга айтилган ташувчига етказиб беришини билдиради. Бундан ташқари, сотувчи товарни айтилган жойга қадар етказиб бериш билан боғлиқ барча ҳаражатларни тўлайди. Бу, ҳаридор товарни шундай йўл билан етказб бериш биланб боғлиқ барча ҳавфлар ва қўшимча ҳаражатларни зиммасига олишини билдиради. Аммо CIP шартларига кўра, сотувчига шунингдек, товарни ҳаридор фойдасига ташиш пайтида йўқотиш ва зиён етиш ҳавфидан суғурта қилиш мажбурияти ҳам юкланади. Товар келишилган жойга бир неча етказиб берувчилар томонидан ташиб берилган ҳолда, ҳавф уларнинг биринчисига берилган пайтда ўтади.

DAF – «Чегарагача етказиб бериш» (етказиб бериш порти номи) ибораси сотувчи божхона тозалашидан ўткадилган ҳали туширилмаган товарни экспорт учун тақдим этганда, лекин ҳали ташиб келинган траспорт воситасида ҳаридор ихтиёрига чегарада у кўрсатган нуқта ёки жойда товарнинг импорт учун қўшни мамлакат божхона чегарасига қадар етказиб беришни амалга оширганлигини билдиради. “Чегара” деганда экспорт мамлакати чегарасини ҳам қўшган ҳолда ҳар қандай чегара тушунилади.

DES – «Кемадан ташиб бериш» (етказиб бериш порти номи) ибораси сотувчи божхона тозалашидан ўтмаган товарни импорт учун ҳаридор ихтиёрига айтилган етказиб бериш портидаги кема бортида тақдим қилган ҳолда етказиб беришни бажарганлигини билдиради. Сотувчи товарни у туширилганга қадар, айтилган портга етказиб бериш бўйича барча ҳавф ва ҳаражатларни зиммасига олади.

DEQ – «Пристандан етказиб бериши» (етказиб бериш порти номи) ибораси шартларига кўра, импорт учун божхона тозалашидан ўтмаган товар ҳаридор ихтиёрига айтилган порт пристанида тақдим қилинган пайтдан бошлаб етказиб бериш бўйича ўз мажбуриятларини бажарган ҳисобланади. Сотувчи товарни пристанга етказиб бериш ва тушириш билан боғлиқ барча ҳаражатлар ва ҳавфларни зиммасига олиши керак. DEQ ибораси ҳаридорга товарни импорт учун божхона тозалашидан ўтказиш, импорт билан боғлиқ бошқа солиқлар, божжлар ва бошқа йиғимларни тўлаш мажбуриятини юклайди.

DDU – «Бож тўлашсиз етказиб бериш» (етказиб бериш порти номи) ибораси сотувчи божхона тозалашидан ўтмаган, трасипрт воситасидан туширилмаган товарни ҳаридор ихтиёрига айтилган портда тақдим қилишини билдиради. Ҳаридор товарни ушбу жойга ташиб келиш билан боғлиқ барча ҳаражат ва ҳавфларни, етказиб берилаётган мамлакатда импортдан олинадиган ҳар қандай йиғимларни истисно қилган ҳолда, ўз зиммасига олиши керак. Бундай йиғимлар, шунингдек, у импорт учун божхона тозалашидан вақтида ўта олмаганлик билан боғлиқ барча бошқа ҳаражат ва ҳавфларни ҳаридор ўз зиммасига олади.
Товарни тушириш ва қайта ортиш мажбурияти, ҳавфлари ва ҳаражатлари етказиб бериш учун танланган жой кимнинг назоратида эканлигига боғлиқ.

DDP – «Божни тўлаш шарти билан етказиб бериш» (етказиб бериш порти номи) ибораси
сотувчи божхона тозалашидан ўтган ва ташиб келиган транспорт воситасида туширилмаган товарни ҳаридор ихтиёрига айтилган портда тақдим қилишини билдиради.
Сотувчи товарни ташиш билан боғлиқ барча ҳавф ва ҳаражатларни, шу жумладан, етказиб бериш мамлакатга импорт қилиш учун барча йиғимларни ҳам, ўз зиммасига олиши керак.
EXW ибораси сотувчига минимал мажбуриятлар юкласа, DDP ибораси сотувчининг максимал мажбуриятларини билдиради.

Вертикал қўшилишлар
(вертикал интеграция) – Қўшилиш тури бўлиб, бунда бир компания, саноатнинг шу тармоғидаги, лекин ишлаб чиқариш циклининг бошқа босқичида бўлган бошқа компанияни сотиб олади. Масалан, сотиб олинаётган компания сотиб олаётган компаниянинг етказиб берувчиси ҳисобланади.

Манба:Bizplzn.uz