Юлдузли тунлар-77

* * *

Қайиқларга миниб кемага етганларида Бобур Хўжа Калонбекни кеманинг тумшуқ томонидаги хонаи хосга бошлади. Кема дарё бўйлаб сузиб борар экан, сувнинг шамоли энг аввал шу хонага тегар ва ажиб бир салқинлик берар эди.


Савдарлар дарёда совитилган норинж ва лиму* шарбатидан келтирдилар. Хўжа Калонбек муздай норинж сувидан бир чини коса сипқарди-ю, нафасини сал ростлаб, Бобурнинг юзига қаради.
— Ҳазратим, сиз ҳам қорайиб жуда озиб кетибсиз,— деди. — Бизга билдирмайсизу, лекин не чоғлик қийналиб юрганингизни бошқалар сезмаса ҳам мен пайқаймен.
— Ҳа, энди… Сиз билан биз ўттиз йилдан бери биргамиз. Не ранжу не машаққатларни бошдан кечирмадик! Ўшал ғаму аламларга нисбатан ҳозирги азобларимиз — давосини топса бўладиган дардлар-ку.
Хўжа Калонбекни яна тер босди. У қўйнидан ипак рўмолча олиб, пешонасидан кўзига оқиб тушган терларини артар экан:
— Афсуски, ёшим кетиб қолди, — деди. — Йигитликда иссиқ-совуқни фарқ қилмас эдик. Ҳозир элликдан ошдик… Сезиб турибменки, Ҳинднинг боди ҳавосидан бир ҳафтада бир ёшга қаримоқдамен. Эски беклардан Қосимбек қавчин бор эди. Бу йил кексайиб, дунёдан кўз юмди. Бу аҳволда мен ҳам кўпга бормасмен, ҳазратим!
— Ундай деманг, жаноб Калонбек. Иссиққа ҳам одатланурмиз.
— Мовароуннаҳрдай салқин ўлкалардан чиққан одам ҳинд иссиғига ўрганишига ақлим бовар қилмайдир!
— Нечун! Асли Шаҳрисабзнинг лочин уруғидан бўлган Хисрав Деҳлавий Ҳиндда етмиш йил умр кўрмиш. Бунисига не дейсиз?
Хисрав Деҳлавий — Хўжа Калонбекнинг севимли шоирларидан эди. Деҳлидан ўтганларида Калонбек ҳам Бобур билан бирга Хисрав Деҳлавийнинг Низомиддин Авлиё мақбарасига қўйилган қабрини зиёрат қилган эди. Ўша ерда Калонбек Деҳлавийнинг «Рўй ба Ҳинд овардони соҳибдилон бечиз нест!» деган машҳур сатрини эслаган, «биз ҳам энди Ҳиндга келган соҳибдилларданмиз» дегандек мағрурланган эди. У пайтда ҳали иссиқнинг тафти бунчалик баланд эмас эди. Хўжа Калонбекнинг Ҳиндистондан қайтиб кетиш истаги ҳам ҳозиргичалик кучли эмас эди. Бобур Деҳлавийни эслатиш билан Калонбекнинг аввалги аҳдида туролмаётганини айтмоқчи эди.
Хўжа Калонбек буни пайқаб, томоқ қирди:
— Ҳазратим, Деҳлавий улуғ одам бўлган, — деди.— Менинг улуғ одамларга тенглашадиган қудратим йўқ экан…
— Сиз яна аввалги эътиқодларингизга зид гапирмоқдасиз. Мақсад улуғ одамларга тенглашмоқ эмас, балки уларнинг нек ишларини давом этказмоқ эди-ку. Бизни мафтун қилган ҳодиса — Хисрав Деҳлавийнинг қалбида туркий улуснинг қудрати билан ҳинд элининг даҳоси бир-бирига пайванд бўлиб, улуғ натижа берганлиги эмасмиди?
Хўжа Калонбек эътирозга сўз тополмай тасдиқ маъносида бош ирғади ва дастурхонда турган лиму шарбатига қўл чўзди.
Улар Деҳлавий ҳақида илгари ҳам кўп сўзлашган эдилар. Лахўр, Деҳли ва Аграда Деҳлавийнинг ҳинд тилида битган қўшиқларини мусулмонлар ҳам, оташпараст ва будпарастлар ҳам тўю томошаларда куйлаб юрганларининг гувоҳи бўлдилар. Деҳлавий Бобурдан икки юз йил олдин ўтган бўлса ҳам унинг ғазаллари, куйлари, қўшиқлари худди бугун битилгандай янги ва таъсирли эди. Бобур Деҳлавийнинг Ҳиндистондаги барча элларни аҳилликка даъват этиб кетганини, агар бу мамлакат дину миллат низоларидан баланд турса ва тарих майдонига якдилу яктан бўлиб чиқса, жаҳоннинг энг улуғ қитъасига айланиши мумкинлигини айта бошлади.
Бобурнинг бу гапларни айтишдан мақсади — Хўжа Калонбекни Ҳиндистонда олиб қолиш эди. Лекин Хўжа Калонбек дўстлари даврасида чоғир ичиб ўлтирганда: «Шу бу йил Ҳинддан кетмасам юзим қора бўлсин!» — деб қасам ичган эди. Энди у қасамхўр бўлиб қолмаслик учун ҳам Ҳиндистондан кетишга интилмоқда эди. У Бобурнинг нутқи ва мантиқи жуда зўрлигини яхши билар, Бобур келтирган кучли далилларга жим туриб қулоқ солар, лекин эътироз учун қулай пайт пойлар эди.
— Ҳинднинг қадимий маданиятини Беруний қанчалик улуғлаб ёзганини билурсиз, — сўзида давом этди Бобур. — Бу элда истеъдоду салоҳият конлари ҳозир ҳам беадад. Фақат инқирозли даврлар бу конларни беркитиб кетмишдир. Биз бу конларни қайтадан очмоғимиз мумкин. Ҳунармандлар беҳисоб. «Иш топиб берсангиз қилғаймен», деб мунтазир турган қурур-қурур* заҳматкаши бор. Хазиналарини ўзингиз кўрдингиз. Аҳолисию бойлигининг улканлигини яна шундан билса бўлурки, бизда йўқ рақамлар буларда бор. Юз қурур — бир арб*. Юз арбни қарб дерлар. Юз қарбни нил* дерлар. Юз нил — падам*. Биргина Деҳли вилоятидан ҳар йили давлат хазинасига тушадиган даромад уч қуруру олтмиш тўққиз лаку эллик минг тангадан ортиқ. Бундай вилоятлар Ҳиндистонда озми? Сиз шу вилоятлардан қайси бирини маъқул кўрсангиз, шунисини берайлик.
— Ҳазратим, менга Ғазнини иноят қилсангиз, марҳаматингиздан умрбод миннатдор бўлур эдим.
— Яна Ғазни дейсиз-а! Ғазнида нечоғлик тангдастлик билан кун кечирганларимиз эсингиздан чиқдими? Маҳмуд Ғазнавийнинг бузилган бандини тиклаймиз деб, уддасидан чиқолмаган эдик. Одам топсак, маблағ топилмас эди, маблағ топсак, яна бирон нарса етишмас эди. Бу ерда ҳаммаси бор. Кучу қудрат уммондай чексиз!
— Лекин бу уммон мендек… мусофирни ном-нишон қолдирмай ютиб юборишидан қўрқамен!
Хўжа Калон «мендек мусофирни» деб фақат ўзи ҳақида гапираётгандай кўринса ҳам аслида у Бобур билан келган барча ватандошларини назарда тутмоқда эди. «Бу улкан мамлакатга бир урвоқ ҳам бўлолмаймиз, катта халққа аралашиб йўқ бўлиб кетамиз, ундан кўра оладиган ўлжамизни олиб, шимолга тезроқ қайтиб кетайлик», деб юрган беклар ёлғиз Хўжа Калон эмас эди. Бобур шуни ўйлади-ю:
— Мақсад ном-нишон қолдириш бўлса, — деди,— одам шу мақсадга ўзини фидо қила билиши керакми йўқми? Биз ўрганган салқин боғлар, равон ариқлар бу ерда йўқ. Узум йўқ, қовун йўқ, ях йўқ. Яхши от йўқ. Султон Иброҳимдек подшонинг саройида шаму шамдон ишлатилмас экан. Юз-икки юз чароғбон давтийлар тирик шамдон бўлиб хизмат қилар эканлар. Чап иликларига сепоя бор чироғни тутиб, ўнг иликларига ёғ солинган кадуни кўтариб, улуғларига чироғ керак бўлганда ўтруларида шамдонга ўхшаб турар эканлар… Мен буюрдимким, ҳунармандларга бизнинг шамдонлару қандилларни кўрсатиб, шундайларини ясатсинлар. Бир ой ўтмай саройга етгулик шамдону қандил тайёрланди. Шамгарлик ҳам жорий этилди. Ток эктирдим, насиб қилса ҳинд узумини ҳам ермиз. Бугун кўриб келган боғимизнинг ўрни қанчалик бесафо ерлар бўлганини кўрган эдингиз. Ўлмасак, ушбу ерда Самарқанду Ҳиротнинг энг машҳур боғу чорбоғларидан ҳам гўзалроқ боғлар, кўшклар барпо этилганини кўрурмиз. Самарқанду Ҳиротда инқирозга юз тутган маданиятни биз энди ҳинд маданиятига қўшиб юксалтира олсак… Шунинг ҳаммаси биздан ному нишон бўлиб, авлодлар хотирасида қолмасми, бек?
— Ҳазратим, ниятларингизнинг улуғлигига тасанно айтурмен. Лекин ватанимизда қилмаган нек ишларни бегона юртда қилсак, ким бунинг қадрига етур? Не қилсангиз ҳам биз келгинди фотиҳлармиз. «Булар йигитларимизни жангда ўлдириб, кишваримизни зўрлик билан олган», деб таъна қилмасларми? Пайтини топганда қасос олмасларми?
Бобур оғир «уф» тортди-ю:
— Не қилай? — деди. — Мен шу орзуларни ватанимда рўёбга чиқарай деб озмунча олишдимми?
— Сиздан олдин Ҳиндистонни фатҳ этган Маҳмуд Ғазнавий катта ўлжалар олиб, керакли ҳунарпешаларни Ғазнига олиб кетиб ишлатган. Ана!…
— Наҳотки сиз менинг Маҳмуд Ғазнавийга ўхшашимни истарсиз?
— Густоҳлигим учун маъзур тутинг!
— Ахир биз мамлакатни талаб, бойликларинию ҳунарпешаларини олиб чиқиб кетадиган қароқчилар эмасмиз-ку!
— Бир шеърингизда ўз еримизни қўйиб Ҳинд сари юзланганимизни юзи қаролик деб атаган эмасмидингиз, ҳазратим?
— Атаган бўлсам, энди юзимизга теккан қарони ювиб ташлаш ҳаракатидамен! Агар биз ҳам Хисрав Деҳлавийдек шу мамлакатга фарзанд бўлсак, бутун ақлу заковатимизни унга бахш этсак, аминменки, келажак авлодлар олдида юзимиз ёруғ бўлғусидир!
Хўжа Калонбек мунозара йўли билан Бобурга сўзини ўтказолмаслигини энди аниқ сезди.
— Ҳазратим, сизнинг метин иродангиз бор, — деб энди Бобурни мақтаб юмшатишга тириша бошлади. — Сизнинг бошингизга тушган кулфатлар бошқа одамнинг бошига тушса, бардош беролмас эди. Лекин сиз ҳаммасига бардош берибгина қолмай, яна шундай улкан ишлар қилмоқчисизки, бунга жаҳон таҳсин ўқиғусидир. Йиллар ўтган сари мен сизнинг улуғ бир сиймо эканлигингизни тобора аниқ сезмоқдамен. Мана ҳозир ҳам сизнинг ёнингизда худди улкан тоғ чўққисининг домонасидаги кичик бир тепачадек, ўзимга-ўзим ожиз кўриниб кетдим.
Хўжа Калонбек овози ҳаяжондан титраб, кўзи аламданми, ўксинишданми чақнаб гапирмоқда эди. Буни кўрган Бобур унинг кўнглини кўтаргиси келиб, Деҳлавийнинг бир сатрини эслатди:

— «Асли кас аз кас набошад кам чу жумла аз одаманд»*.
— Лекин беш қўл баробар эмас, ҳазратим… Менинг аҳволим ўзимга маълум. Сиз кўтарган улуғ юкка елкамни тутсам, майиб бўлурмен. Мени беш-олти йил тирик юрсин десангиз, рухсат беринг Ғазнига борай. Маҳмуд Ғазнавийдан қолган ўша эски бандни тикла-тиб, чўлни обод қилай. Бу ишнинг бутун савобини сизга бағишлай.
Бобур бу сўзларга эътироз қилмай, ўйланиб қолди. Хўжа Калонбек кўзлаган мақсадига етказадиган йўлни энди топганини сезди-ю, шоша-пиша сўзида давом этди:
— Ҳазратим, илтимосимни қабул этинг! Умримнинг охирида дуои жонингизни қилиб ором олай. Ўлсам, жасадимни Ғазнига қўйсинлар. Ҳарна ватанимизга яқинроқ бўлғаймен.
Бобур Хўжа Калонбекнинг кўзи намланганини кўрди-ю, ўзининг Ҳумоюнга тайинлаган бир гапи эсига тушди: «Урушда қон кечиб юрибмиз, мабодо вафот этсам, мени Кобулга элтиб кўмгин» деган эди Бобур. Хўжа Калонбек кетса, улар яна дийдор кўриша оларми-кинлар? Шу ўй таъсирида Бобурнинг ҳам кўнгли бузилиб, овози товланиб эшитилди:
— Кетингиздан бошқа бек-навкарлар эргашса… мен ким билан қолғаймен?
— Ҳамма беклар билан ўзим гаплашурмен, «подшоҳ Ғазнидаги бандни тиклаш учунгина рухсат бердилар», дермен. Ҳеч ким менга эргашмайдиган қилиб кетгаймен, бунга ишонинг!
Бобур Ҳиротга, Табризга, Балхга, Андижону Тошкентга одамлар юборган, «кимда-ким бизга хайрихоҳ бўлса Ҳиндистонга келсин, улуфалар берурмиз, не истаклари бўлса адо этурмиз» деган қадаға*лар йўллаган эди. Кобулдаги доруғалар келувчиларнинг сарфу харажатлари учун махсус маблағлар олган эдилар.
— Бўлмаса, сиз ҳам… қаердаки қизилбошлар билан шайбонийзодалардан безган олиму ҳунарманд, беку навкар кўрсангиз, бизнинг номимиздан айтинг, келсинлар!— деди у Хўжа Калонбекка.
— Жоним билан айтурмен, токи мендек кетганларнинг бири ўрнига юзи келсин!
Хўжа Калонбек Бобурга бу гапларни чин дилдан айтгандай кўринган эди. Аммо Ҳиндистондан кетишга ижозат олгандан кейин Бобурга ўзини аянч кўрсатиб ялингани учун алами келди. У бек дўстлари олдида ичган қасамини қойиллатиб бажарганини ҳаммага намойиш қилгиси, Ҳиндда қолаётганларни куйдириб кетгиси келди-ю, Аграда яшаган уйининг деворига бир байт шеър ёзиб қолдирди:

Агар байхайри саломат гузар зи Синд кунам,
Сиёрўй шавам, гар ҳавойи Ҳинд кунам*.

Хўжа Калонбекнинг уйига кўчиб ўтган Ҳиндубек бир кун кечки пайт бу шеърни ёзиб келиб Бобурга кўрсатди ва байтни ўқиган одамлар ҳамма жойда шов-шув гап қилиб юрганини айтди.
Бобур Хўжа Калоннинг «Ҳеч ким менга эргашмайдиган қилиб кетгаймен!» деган сўзларини эслади-ю:
— Бу кудурат нечун? — деб ҳайрон бўлди. — Наҳотки, Хўжа Калон бошқа бекларнинг ҳам Ҳинддан кетишини истаса?
— Билмадим, бу ерда қолган бекларнинг фидойилиги Хўжа Калонбекнинг аламини келтирганми?
— Ҳа, ўзи шундай фидойи бўлолмаганининг алами бу! — деди Бобур ва қарсак чалиб муншини чақирди.
Мунши келгунча ўрнидан туриб, хонаи хоснинг у бурчагидан-бу бурчагига асабий бир тарзда бориб келди. Бир кўнгли Хўжа Калоннинг кетидан чопар юбориб, уни Ғазни ҳокимлигидан бекор қилишга мойил эди. Лекин шунча йиллик қадрдонидан айрилиш, кейин Ғазнидаги вайрон бўлиб ётган бандни тиклаш учун яна бошқа одам излаш ташвиши уни бу фикрдан қайтарди.
Нима қилиш керак? Хўжа Калоннинг шеъри Ҳиндистондан кетгиси келиб юрган беку навкарларни баттар қўзғатиб қўйиши аниқ. Агар бу байт учун Хўжа Калон жазоланса, шеърнинг таъсири янада ошиши аниқ.
— Бу байт деворга ёзилганича турибдими? — сўради Бобур Ҳиндубекдан.
— Ўчиртириб ташладим.
— Бекор қилибсиз, бек. Сиз ўчирганингиздан сўнг бу байт одамларнинг хотирасига янада маҳкамроқ ўрнашур, шеърнинг таъсирини фақат шеър билан кесмоқ мумкин.
Қўлида қалам-қоғози билан хипча бўй, ўрта яшар мунши таъзим қилиб кирди.
— Ёзинг! — буюрди Бобур унга.
Мунши гилам устига чўкка тушиб, жуздонни тиззасига қўйди, қоғозни кафти билан текислаб, ёзишга тайёрланди.
Бобур бадиҳа оҳангида гапирди:

— Юз шукр де Бобурки, кариму ғаффор,
Берди сенга Синду Ҳинду кишвари бисёр.

«Кишвар» сўзи вазнга тушмай сакталик берганини сезди-да, иккинчи сатрни бошқача қилиб такрорлади:

Берди сенга Синду Ҳинду мулки бисёр.
Иссиқлиғига гар сенда йўқдур тоқат.
Совуқ юзин кўрай десанг Ғазни бор.

Мушоиранинг нозик қоидаларига мослаб бирпасда яратилган бу бадиҳа Ҳиндубекнинг завқини келтирди. У деворга совуқ гап ёзиб кетган Хўжа Калонбекнинг башараси ҳам Бобурга нечоғлиқ совуқ кўринганини ўзича тасаввур этиб, беихтиёр кулиб юборди. Бобур от-ган ўқининг нишонга текканини шу завқли кулгидан сезди-ю, енгил бир сўлиш олиб, муншига буюрди.
— Бадиҳани уч нусха кўчиринг. Бир нусхасини Хўжа Калонбекнинг кетидан жўнатсинлар. Ҳиндубек, бир нусхасини сиз олиб, Калонбекнинг байтини ўқиган беку навкарларга беринг. Кўрсинлар-чи, мушоирада ким ғолиб?
Бу бадиҳани ўқиган кўпчилик бек ва мулозимлар Хўжа Калонбекни кулги қилишиб, «Совуқ юзин кўрай десанг Ғазни бор!» дейдиган бўлишди. Иссиқдан тоқатсизланиб нолийдиганларга ҳам: «Совуқ юзин кўрай десанг Ғазни бор!» деб истеҳзо қилиш расм бўлди.


Пиримқул Қодиров

Юлдузли Тунлар

(Аввалги қисми)

(Давомини ўқинг)

________________
* Л и м у — лимон.
* Қ у р у р — юз лак, яъни ўн миллион.
* А р б — миллиард.
* Н и л — триллион.
* П а д а м — квардиллион.
* Аслида одам одамдан кам эмас, чунки ҳамма ҳам Одам Ато фарзандидир.
* Қ а д а ғ а — чақириқ хат.
* Яхшилик ва саломатлик билан Синд дарёсидан ўтиб олганимдан кейин агар яна Ҳиндни ҳавас қилсам юзим қаро бўлсин.

Бўлишинг:

Муҳаррир танлови

Иситма орасида

6. ИСИТМА ОРАСИДА Саратоннинг иккинчи куни... Марғилоннинг шимолида бўлған Б... маҳалласининг кунчиқар томонида жанубга қараб бурулған тор кўчанинг юқориғи бурчагида отининг ...

Мeҳробдан чаён-бир ўрдалиқ

Махдумнинг  ҳавлиси  уч  қабат  эди.  Кўчадан  биринчи  қабатда  меҳмонхона,  мактабхона  ва машқхона  эди.  Иккинчи  қабатда  мураббаъ,  ярим  таноб  чамаси  боқча,  бунда  ...

Ота-она орзуси

Иккинчи бўлим Азизбек Тошканддан жўнатилди. Унинг ерига Қўқондан Нормуҳаммад қушбеги белгуланиб келди. Азизбекни қўлға тушуриб бериш билан қипчоқлар наздида ҳам Юсуфбек ...


Warning: Missing argument 2 for _x(), called in /home/npzfqf3cbnqn/public_html/mulkdor.com/wp-content/themes/mulkdornew/inc/functions/theme_functions.php on line 1213 and defined in /home/npzfqf3cbnqn/public_html/mulkdor.com/wp-includes/l10n.php on line 399

Notice: Undefined variable: context in /home/npzfqf3cbnqn/public_html/mulkdor.com/wp-includes/l10n.php on line 400